Page 1
1
मॉडयुल १
१
साव जिनक आय य याची ओळख – I
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ साव जिनक आय य याची या या
१.३ साव जिनक आय य याचे व प
१.४ साव जिनक आय यया ची या ी
१.५ साव जिनक आय यय आिण खाजगी आय यय यांतील सा य
१.६ खाजगी आय यय आिण साव जिनक आय यय यांतील फरक
१.७ बाजार अपयश
१.८ साव जिनक व त ू आिण खाजगी व त ू
१.९ बा ता
१.१० सारांश
१.११ वा याय
१.१ उि य े (OBJECTIVES)
साव जिनक आय ययाची स ंक पना अ यास णे.
खाजगी आय ययाची स ंक पना अ यासण े.
खाजगी व त ू आिण साव जिनक व त ूं या वैिश या ंचा अ यास करण े.
बाजार अपयश स ंक पना अ यासण े.
१.१ तावना (INTRODUCTION )
आधुिनक काळात सव च रा ात िवकास ि य ेत सरकारची काय आिण भ ूिमका
मह वा ची मानली जात े. सरकार या उ प न व खचा या बाब चा अ यास हणज े
साव जिनक आय यय होय. साव जिनक आय ययालाच साव जिनक िव , साव जिनक
राज व अस ेही संबोधल े जाते. थोड यात साव जिनक आय यय हे अथ शा ाच े मह वप ूण
अंग आह े. साव जिनक आय ययात सरकार या उ प नाचा , खचा चा आिण कजा चा िवचार
केला जातो . सरकार या उ प ना चे माग कोणत े? आिण सरकारला कोण या कारणासाठी munotes.in
Page 2
2
खच करावा लागतो , याचा अ यास साव जिनक आय ययात क ेला जातो . आय हणज े
उ प न आिण यय हणज े खच . हणून साव जिनक आय ययात साव जिनक उ प न व
साव जिनक खच यांचा अ यास क ेला जातो.
“साव जिनक आय - यय हणजे क , रा य, व थािनक स रकारच े उ प न व खच
आिण या संबंिधत त वे यांचा अ यास होय. ”
तुत करणात आपण साव जिनक आय - ययाचे व प व या ी , साव जिनक
आय यय आिण खाजगी आय यय यातील सा य व भ ेद याच माण े साव जिनक व त ू आिण
खाजगी व त ू यां या व ैिश यांचा अ यास करणार आह ेत.
१.२ साव जिनक आय ययाची याखा (DEFINITION OF PUBLIC
FINANCE )
डॉ. डा टन –
“अथ कारण आिण राजकारण या दो ह या िसमार ेषेम ये असणारा एक िवषय
हणज े साव जिनक आय यय होय. ”
ा. िफंडले िशरास –
“साव जिनक आय यय हणज े साव जिनक स ेचा िनधी खच करणे व िनधी
उभारण े यासंबंिधत त वांचा अ यास होय. ”
डीमाक –
“इ छां या साम ुिहक त ृ ीसाठी रा य सं था या उ पादक ि या करत े, यांचा
अ यास साव जिनक अथ कारण करत े.”
वरील या यांव न असा िन कष काढता य ेतो िक साव जिनक स ा उ प न कस े
िमळिवतात आिण िमळिवल ेले उ प न खच कसे करतात व उ प न व खच यांचा मेळ कसा
घालतात ा सव घटका ंचा अ यास साव जिनक आय ययाम य े केला जातो.
१.३ साव जिनक आय य याचे व प (NATURE OF PUBLIC
FINANC E)
साव जिनक आय यय ह े एक सामािजक शा आहे जे सामुिहक गरजा ंची पूत ता
कर यासाठी िनधी उभारण े व िनधीची वाटणी करण े या याशी स ंबंिधत आह े. य माण ेच
सामािजक स ेला िकंवा सरका रला िविवध कारची काय पार पाडायची असतात. ा
क रता सरकारला मो ठया माणात खच करावा लागतो आिण हा खच भागिव यासाठी
सरकारला मोठ या माणात प ैसा उभा करावा लागतो िक ंवा उ प न जमा कराव े लागत े, असे
असल े तरी द ेखील साव जिनक स ेला थम करावा लागणारा खच ि वचारात यावा
लागतो. ा खचा क रता उ प नाच े िविवध ोत िनधा रीत करावे लागतात. िकती खच
करायचा ? हे थम सरकार ठरवत े व नंतर उ प न कस े गोळा करायच े? हे ठरवत े. करा या munotes.in
Page 3
3लागणा या खचा इतके उ प न िम ळत नस ेल तर सरकारला त ुटीचे अंदाजप क कराव े
लागत े. १९२९ या जागितक महाम ंदीनंतर सनातनस ं थीय क े सने ‘The General
Theory of Employment, Intrest & Mon ey’ या ंथाने जागितक महाम ंदीतून
अथ यव थ ेला बाह ेर काढ यात मह वाची भ ूिमका बजावली. यापार च ाच े िनमु लन
कर यात सरकार या ह त ेपाची भ ूिमका मह वाची आह े, याची जाणीव सवा ना झाली
आिण याम ुळेच साव जिनक आय ययाच े व प िव ता रत झाल े. दुस या म हायु ानंतर
जगातील अन ेक रा े वत ं झाली. या ंनी क याणकारी रा याचा वीकार क ेला आिण
क याणकारी रा याचा खच वाढ याम ुळे यांना उ प नही जा त िमळिव णे भाग झाल े.
उ प न कमी िमळवा वे आिण खच कमी करावा िह िवचारसरणी माग े पडली. अशा कार े
प रि थती तील बदलान ुसार साव जिनक आय यया या व पात बदल होत ग ेले.
१.४ साव जिनक आय ययाची या ी (SCOPE OF PUBLIC
FINANCE)
साव जिनक आय यया या या ीत खालील घटका ंचा समाव ेश होतो.
१) साव जिनक उ प न महसूल (Public Revenue) -
सरकार िविवध मागा ने उ प न िमळिवत े, यास साव जिनक उ प न अस े हणतात.
कर, शु क, दंड आिण साव जिनक उप मात ून ा होणारी ा ी ह े साव जिनक उ प नाच े
मुख ोत आह ेत साव जिनक उ प न या घटकाम य े, करारोपणाची त व े, करघात ,
करसं मण, करभार , करांचे कार , करारोप णाचे प रणाम इ यािद घटका ंचा अ यास क ेला
जातो.
२) साव जिनक खच (Public Expenditures) -
साव जिनक खच हणज े सरकारन े समाजा या क याणासाठी क ेलेला खच होय.
या िवभागात साव जिनक खचा ची त व े, साव जिनक खचा चे वग करण , सरकारची
खच िवषयक धोरण े, सामािजक खच िनयंि त ठ ेव याच े उपाय या ंचा अ यास क ेला जातो.
३) साव जिनक कज (Public Debt) -
अनेकवेळा सरकारला द ेखील आपला खच भागिव यासाठी कज याव े लागत े.
कारण सरकारला िमळणार े उ प न सरकार या खचा पे ा कमी होत े. ते हा सरकारला कज
यावे लागत े. यु , दु काळ , पुर, भूकंप िकंवा इतर न ैसिग क आप ीम ुळे सरकारला कज
यावे लागत े. साव जिनक कज वाढीची कारण े, साव जिनक कजा चे यव थापन , साव जिनक
कजा चे उ पादन , उपभोग उ प नाची वाटणी आिण अथ यव था यावरील साव जिनक
कजा चा भार , साव जिनक कजा ची परत फेड यांचा अ यास क ेला जातो.
४) िव ीय शासन ( Financial Administration ) -
साव जिनक आय ययाची या ी , साव जिनक उ प न , साव जिनक खच आिण
साव जिनक कजा पुरती मया िदत नस ून या ि या प ूण करणा या य ं णेचे देखील अ ययन
राज वाम य े केले जात े. सरकारला िव ीय काय पार पाड या या ीन े जी य ं णा
उभारावी लागत े ितला िव ीय शासन हणतात. िव ीय शासनाचा ह ेतु साव जिनक
ा ी, साव जिनक खच व साव जिनक कजा या ि या व यवहाराच े िनयं ण हा आह े. munotes.in
Page 4
4
िव ीय शासना या या ीत सा व जिनक प ैसा गो ळा करणे व तो खच करण े, साव जिनक
कजा चे यव थापन , िनयं ण या ंचा समाव ेश होतो. याच माण े अंदाजप क तयार करण े व
यांची अंमलबजावणी करण े यांचा समाव ेश होतो.
५) आिथ क ि थ रीकरण ( Economic Stabilisation) -
आिथ क थ ैय थािपत कर या या ीने राजकोषीय धोरणाची अ ंमलबजावणी
क सरकार कडून केली जात े. कर, खच आिण साव जिनक कज ही राजकोषीय धोरणाची
साधन े आहेत. या साधना ार े आिथ क थ ैय िनमा ण करण े, यापारच ाच े िनमू लन करण े,
पूण रोजगार आिण आिथ क िवकास करण े ही काय केली जातात.
१.५ साव जिनक आय य य आिण खाजगी आय यय यातील सा य (Similarities
between Public Finance and Private Finance)
जे आय यय सरकारी अथ कारणाशी स ंबंिधत असतात, या ंनाच साव जिनक
आय यय असे हणतात आिण ज े आय यय खाजगी य व क ुटुंब अथ वा सं था या ं याशी
संबंिधत अस तात ते खाजगी आय यय हो त.
१) उि – मानवी गरजा ंची पूत ता करण े, हे साव जिनक व खाजगी आय ययाच े मुख
उिद असत े. साव जिनक आय यय सामािजक गरजा प ूण कर याचा य न करत े आिण
खाजगी आय यय व ैयि क गरजा प ूण कर यात मह वाची भ ूिमका बजा वते.
२) मह म समाधान – साव जिनक आय यय मह म सामािजक क याणासाठी य न
करते. खाजगी आय यय मह म वैयि क क याणासाठी य न करत े.
३) कजा चा आधार – दो ही आय ययाम य े उ प न व खचा त तफावत अस यास कजा चा
आधार घ ेतला जातो.
४) उ प न व खचा चे समा योजन – खाजगी व साव जिनक आय यय उ प न व खचा चे
समायोजन कर याचा य न करतात.
५) संसाधना ंची कमतरता – खाजगी व साव जिनक दो ही आय यया म ये गरजा अमया द
असतात आिण साधन े अमया िदत असतात. याम ुळे या दोघा ंचा मेळ घाल याचा य न
केला जातो.
६) ाधा य मान ुसार खच – साव जिनक व खाजगी आय यय या दोघाम य े मह वा या
गरजांना ाधा य िदल े जाते.
वरील माण े खाजगी व साव जिनक आय यया म ये सा य अस ले तरी या ं यात
काही भ ेद आहेत ते पुढील माण े अ यासल े आहेत.
munotes.in
Page 5
5१.६ खाजगी आय यय व साव जिनक आय य य यांतील फरक
(DISTINCTION BETWEEN PRIVATE FINANCE AND PUBLIC
FINANCE)
खाजगी व साव जिनक आय ययाम य े पुढील फरक िदसून येतो.
१) या या – जे आय यय सरकारी अथ कारणाशी स ंबंिधत अ सतात या ंनाच ते
साव जिनक आय यय असे हणतात . जे आय यय खाजगी य व क ुटुंब अथवा सं था
यां याशी स ंबंिधत अस तात या ंनाच खाजगी आय य य असे हणतात .
२) हेतू – खाजगी आय ययाचा ह ेतू वाथ हा असतो , तर साव जिनक आय ययाचा हेतू
कमाल सामािजक िहत हा असतो.
३) उ प न व खच य ांचा म ेळ - खाजगी आय ययात य चा खच हा सामा यपण े
उ प नाशी िमळताज ुळता असतो. य आप या उ प नाप े ा जा त खच होऊ द ेत नाही.
साव जिनक आय ययात सरकार मा अगोदर खचा या योजना आखत े आिण न ंतर
कोण या मागा ने उ प न िमळवायच े याच े िनयोजन करत े. सरकारचा खच अनेक वेळा
उ प नाप े ा जा त असतो.
४) उ प नाचे माग – सरकारच े आिण य च े उ प न िमळिव याच े माग िभ न-िभ न
असतात. य ला उ प न िमळिव याच े माग मया िदत उपल ध असतात. सरकार मा
कर, कज , नवीन चलन िनिम ती या मागा नी उ प न िमळव ू शकत े.
५) व तू व स ेवां या उ पादनाचा ह ेतू – खाजगी आय ययात उ पादनाचा ह ेतू मह म
नफा कमावण े हा असतो. तथािप साव जिनक आय यया या उ पादनाचा ह ेतू सामािजक
क याण हा असतो. या कार या व त ू व सेवा खाजगी आय यय प ुरवू शकत नाही या
सरकार प ुरवते.
६) िनण य घे याचा कालावधी – खाजगी आय ययात य , कुटुंबसं था या ंना िनण य
घे यास कमी कालावधी लागतो. खाजगी आय य यात अ प काळाचा िवचार क न िनण य
होतो. साव जिनक आय ययात िनण य घेत असताना वत मानकालीन योजना ंचा
भािव यकाळावर काय प रणाम होईल याचा िवचार क न िनण य घेतला जातो . याम ुळे
सरकारला िनण य घेताना भािव यकाळाचा िवचार करावा लागतो.
७) अंदाजप कातील फरक – खाजगी य च े अंदाजप क मया िदत असत े. आप या
उ प नात ून खच क न बचत िश लक रािहलीच पािहज े, असा य न खाजगी य करीत
असतात . हणज े खाजगी य च े अंदाजप क िशलक च े असत े, तर सरकारच े अंदाजप क
तुटीचे असत े, हणज े सरकारचा खच हा उ प नाप े ा जा त असतो.
८) सम-सीमांत उपयोगी िगतेचे त व – य आपल े उ प न िविवध व त ू व सेवांवर खच
करते िक खचा पासून िमळणारी सीमा ंत उपयोिगता समान असत े. सरकार या त वा ंचा
आधार घ ेऊन सामािजक क याण मह म कर याचा य न करीत असत े. munotes.in
Page 6
6
९) गोपनीयता व िस ी – खाजगी य आपल े उ प न , कज , खच याबाबत ग ु ता
ठेवते. सरकारला मा आप या उ प न व खचा ची आकड ेवारी िविवध मा यमा ं ारे िस
करावी लागत े.
अशा कार े साव जिनक आय य य आिण खाजगी आय यय यां यात का ही बाबतीत
सा य असल े तरी मोठ या माणात फरक देखील आहे.
१.७ बाजार अपयश (MARKET FAILURE)
बाजारय ं णा िह ामु यान े मागणी प ुरवठया या त वावर चालत े. ॲडम ि मथ या
मते, अ य श या िस ा ंतानुसार बाजा रातील िकमती ा मागणी प ुरवठयावर अवल ंबून
असतात आिण यान ुसार बाजारात स ंतुलन ा होत े. सनातन वादी अथ त ांनी
िनह त ेपा या धोरणाचा प ुर कार क ेला. या ं या मत े, बाजार य ं णे या साहा यान े
िमळणार े संतुलन ह े कायमच े संसाधना ंचे पया िवतरण घडव ून आणणार े असत े. तस ेच
बाजार य ं णेतून होणारा प रणाम हा पॅरेटो पया असतो. पर ंतु गे या काही दशका ंम ये
बाजारा ब लचा ीकोन बदलला आह े. बरेचदा बाजार य ं णेमाफ त होणारा प रणाम हा
पया नसतो. अथ यव थ ेतील सम या सोडिव या या ीकोनात ून बाजार य ं णेचे
अपयश िदस ून येते. याच माण े उ प नातील िवषमता , दा र ्य, दूषण, अपूण मािहती व
अपूण बाजार या ंसार या सम यांनाही बाजार य ं णे या मा यमातून उ र िमळत नाही.
अथ यव थ ेतील अशी परीि थती िक , जेथे पॅरेटो मह म सा य न होता अप ूण बाजार ,
बा ता , अपूण मािहती , अिनि तता यांमुळे ा समतोल हा प ूण पया नसतो आिण
यामुळे समाजातील क या णाम य े घट न हो याची श यता असत े. यालाच बाजार य ं णेचे
अपयश अस े हणता त. या अपयशाम ुळे साधना ंचे व व तूंचे उ पादन , उपभोग वाटप यात
अकाय मता िनमा ण होव ून सरकारी ह त ेपाला वाव िमळतो. जर बाजारात पॅरेटो
काय मता सा य झाली, तर सामािजक क याण मह म असत े. याम ुळे वाढ करता य ेत
नाही. मह म सामािजक क याण हणज े पॅरेटो पया ता सा य कर याची असमथ ता
हणज ेच बाजा राचे अपयश होय. प ूण पधा ही आदश बाजार रच ना असली तरी यवहा रक
नाही. यामुळे बाजाराच े अपयश दडल ेले आहे.
बाजार य ं णे या अपयशाची कारण े –
बाजार रचन ेतून िविवध उ पादन े ांत साधन साम ीच े प य ा वाटप , संप ीचे
पया िवभाजन उपभो यांम ये व त ू आिण स ेवांचे पया िववरण होत अस यास प ॅरेटो
पय त पया ते या अटी प ूण होऊन मह म सामािजक क याण सा य होते. ा
ीकोनात ून पूण पधा िह आदश बाजार रचना ठरत े. परंतु अशी आदश बाजार प ती
य ात असत नाही. प ुण पध या एकिजनसी व त ू, असं य िव ेते, संपूण ान इ यादी
अटी अभावान ेच पूण होतात. याम ुळे वा तवातील बाजार रचना प ूण पध या
आदशा पासून बाज ूला जात े. पॅरेटो पया ता हणज े मह म सामािजक लाभ ा हो यात
अडथळ े येतात हणज े बाजाराच े अपयश अन ुभवास य ेते.
munotes.in
Page 7
7बाजार अपयशाची कारणे पुढील माण े आहेत.
१) अपूण पधा –
बाजार य ं णेचे यश प ूण पध वर अवल ंबून असत े. कारण या बाजारात सीमांत
ा ी व सीमांत खचा नुसार िक ंमत िनि त होत े. परंतू म ेदारी, अ पािधकार , म ेदारीय ु
पधा या बाजारात िक ंमत ही सीमांत खचा पे ा जा त अस ते. याम ुळे उपभो याच े शोषण
होते. वत मान बाजारात प ूण पध चा अभाव अस याम ुळे अपूण पध तून िकंमत य ं णा
अपयशी ठरते.
२) अपूण मािहती –
या माण े बाजारातील प ूण पध म ये मािहतीची प ूण देवाण – घेवाण अप ेि त
असत े या माण े होईलच अस े नाही. उ पादक अन ेकवेळा आप या जवळील उ पादनाची
पूण मािहती उपभो याला ायच े टाळतात. या अप ु या मािहतीम ुळे बाजार य ं णा अपयशी
ठरते. अशा प रि थतीत सरकारला ह त ेप क न ाहक ग ुंतवणूकदार आिण अ य
सहयोगी या ं या अप ु या असल े या मािहतीत स ुधारणा करावी लागत े.
३) साव जिनक व त ू -
पूण पध या अभावा माण ेच बाजार य ं णेम ये काही व तूंचा पुरवठा अप ुरा अस ू
शकतो िकंवा याच े उ पादन क ेले जात नाही. साव जिनक व त ू, गुणव ाधारक व त ू यांचा
याम य े समाव ेश केला जाऊ शकतो. सा व जिनक व त ू हणज े यां याबाबतीत अपज न
त व लाग ू होत नाही. या व त ूंचा उपभोग एकान े घेतला तर याम ुळे दुस या या उपभोगावर
कोणताही प रणाम होत नाही. जर एखादा या व त ूचा उपभोग घ ेऊ इि छत नस ेल तर या
य ला यापास ून वगळन ेही श य नसत े. उदा. सामािजक स ुर ा. सव समाजाला स ंर ण
िदले असता यापास ून कोणा एका य ला वगळता य ेत नाही. तस ेच साव जिनक व त ूंचे
मह वाच े वैिश य असे िक, या या उपभोगाम ुळे एका य ला िमळणा या समाधानातही
दुस या य या उपभोगाम ुळे घट झाल ेली आढळ ून येत नाही. सामािजक व त ूचा फायदा
हा सवा नाच होत अस याम ुळे ाहक ह े वत: या इ छ ेने या व त ूंची िक ंमत द ेत नाहीत.
अशा प रि थतीत फ ुकटया ंची सम या िनमा ण होत े. याम ुळे बाजार य ं णा अपयशी ठरत े.
४) गुणव े या व त ू –
साव जिनक व त ू माण ेच बाजारय ं णा अन ेकदा ग ुणव े या व त ूचा पुरवठा कमी
माणात क शकत े. उदा . िश ण व आरो य सेवा. या सेवा पुरिव याचा कदािचत खच
जा त अस ू शकतो व खाजगी मागा ने पुरवठा झालाच तर िक ंमतीही जा त अस ू शकतात.
यामुळे लोक कदािचत यावर खच करणार नाहीत. पण अशा व त ूं या उपभोगाम ुळे
िमळणार े सामािजक लाभ जा त असतात आिण प ुढील िपढ यांवर हो णारे प रणाम चा ंगले
असतात. साव जिनक व त ू व गुणव े या व त ूं या बाबतीत बाजार य ं णा काम क शकत
नाही.
५) बा ता –
बाजार यव थ ेत पुण पधा पूण मािहती अस ून सु ा बा घटका ंमुळे बाजार
यव था अपयशी ठरत े. बा ता ही सकारा मक तस ेच नकारा म क स ु ा अस ू शकत े. अशा
परीि थतीत सरकारला ह त ेप करावा लागतो. munotes.in
Page 8
8
आपली गती तपासा –
1. साव जिनक आय य याची या या ा.
2. साव जिनक आय ययाच े व प व या ी प करा .
3. साव जिनक आय य य व खाजगी आय यय यांमधील फरक प करा.
१.८ साव जिनक व त ू आिण खाजगी व त ू (PUBLIC GOODS
AND PRIVATE GOODS)
साव जिनक व त ू (Public Goods) :
साव जिनक व त ू हणज े अशा व त ू होत क या ंचा उपभोग एकाच वेळी सव
समाजाकड ून सार याच माणात घ ेतला जातो हणज े याचा फायदा सव समाजाला
सार याच माणात िमळतो . या व तूंचा पुरवठा बाजारय ं णेकडून होत नाही , तर
सरकारकड ून होतो.
साव जिनक व त ूंची वैिश ये –
१) साव जिनक उपभोग - साव जिनक व त ूचा सव समाजाकड ून सार याच माणात
उपभोग घ ेतला जातो , कारण साव जिनक व त ू ा सव समाजासाठी सार याच
मह वा या असता त.
२) अिवभा यता - साव जिनक व त ू अिवभा य व पा या असतात हणज ेच या व त ूचे
तुकडे क न या ंचा उपभोग घ ेता येत नाही.
३) अपवज न त व - साव जिनक व त ूबाबत अपवज न त वाचा अभाव असतो हणज े
साव जिनक व त ूं या वापराबाबत कोणालाही वगळता य ेत नाही . या व तूंचा लाभ
एकाच वेळी सवा ना होतो.
४) समाज िहत- साव जिनक व त ू आिण स ेवांचा पुरवठा साम ूिहक गरजा भागिव यासाठी
केला जातो. अशा गरजा ं या समाधानात ून सामािजक क याणात भर पडत े.
५) बाजारय ं णेचे अपयश – या गरजा ंचा पुरवठा कर यात बाजारय ं णा अपयशी ठरत े,
कारण या गरजा ंचा उपभोग साम ूिहक व पाचा असतो.
६) पया य उपल ध नसता त – साव जिनक व त ूंचा पुरवठा स रकारमाफ त होत असतो .
यामुळे खाजगी व त ू माण े साव जिनक व तूंना िविवध पया य उपल ध नसतात.
७) न याचा ह ेतू नसतो – खाजगी व त ूचे उ पादन ह े ामु यान े न या या ह ेतूने होत
असत े. साव जिनक व त ू या बाबतीत नफा िमळिवण े हा हेतू नसतो. munotes.in
Page 9
9८) गुणवे ेिवषयी मािहती – खाजगी व त ू या ग ुणव ेिवषयी ाहका ंना मािहती असत े.
याच माण े साव जिनक व त ूं या ग ुणव ेिवषयी ाहका ंना मािहती नसत े. खाजगी
व तू या िकंमत िनि तीत बाजारप ेठेचे पूण ान ह े गृहीत असत े. परंतु साव जिनक
व तू उ पादनासाठी बाजारय ं णा नस याम ुळे ाहका ंनी व त ूिवषयी प ूण ान नसत े.
खाजगी व त ू (PRIVATE GOODS) :
खाजगी व त ू हणज े अशा व त ू क या बाजारप ेठेत िकमत द ेऊन खरेदी के या
जातात. जो िकमत
देत नाही या ंना या व त ूचा उपभोग घ ेता येत नाही.
खाजगी व त ूची व ैिश ये -
१) अपवज न त व — खाजगी व त ूला अपवज नाचे त व लाग ू पडत े हणज ेच जी य
व तूची उपभोगापास ून िकंमत देणार नाही , या य ला व तूचा उपभोग घ ेता येणार
नाही.
२) उपभो याचे साव भौम व – खाजगी व त ूं या बाबतीत उपभो या या
आवडीिनवडी , पसंतीचा िवचार क न उ पादन क ेले जाते.
३) नफा – खाजगी व त ूंचे उ पादन न या या अप े ेने केले जाते.
४) पया य उपल ध असतात - खाजगी व त ू या बाबतीत पया य उपल ध असतात.
५) िवभाजनशील – खाजगी व त ू िवभाजनशील असतात.
६) खाजगी व त ूंचा पुरवठा बाजार य ं णेमाफ त होत असतो हणज े या व त ू बाजारात
िकमत द ेऊन आप याला खर ेदी करता य ेतात.
७) खाजगी व त ूसाठी उ पादनाचा िसमांत खच शू यापे ा जा त असतो.
८) उपभोग मया दा – खाजगी व त ूंचे व प साव जिनक व त ूपे ा िभ न असत े.
साव जिनक व त ू माण े या सवा साठी उपल ध क न िद या जात अस या तरी
खाजगी व तूंचा उपभोग अशाच उप भो या ंना घेता येतो ज े उपभो े आिथ क या
स म असतात. याम ुळे आिथ क या अस म असणा या उपभो या ंना खाजगी
व तू या उपभोगापास ून वंिचत राहाव े लागत े.
वरील प ीकरणाव न ल ात य ेते क , खाजगी व त ू व साव जिनक व त ू म य े
बरेच मूलभूत फरक आह ेत. खाजगी व त ूचे उ पादन , िवतरण , उपभोग यामाग े यि गत
लाभ असतो. खाजगी व त ू अशाच उपभो या ंना ा होतात ज े आिथ क या स म
असतात . हणून साव जिनक व खाजगी व त ूम ये फरक आह े.
munotes.in
Page 10
10
त ा . १.१
साव जिनक व खाजगी व त ू यांमधील फरक
साव जिनक व त ू खाजगी व त ू
१) साव जिनक व त ू साव जिनक
गुंतवणूक या मा यमात ून उ पािदत
के या जा तात. १) खाजगी व त ू खाजगी ग ुंतवणुक या
मा यमात ून उ पािदत क े या जातात.
२) साव जिनक व त ू या अिवभा य
व पा या असतात. २) खाजगी व त ू या िवभाजनशील
असतात.
३) साव जिनक व त ू या बाबतीत
अपवज न त वाचा वापर करता य ेत नाही. ३) खाजगी व त ू या बाबतीत अपवज न
त व िदस ून येते.
४) साव जिनक व त ू या उ पादनात
न याचा ह ेतू नसतो. ४) खाजगी व त ू या उ पादनात न याचा
हेतू असतो.
५) साव जिनक व त ूवर सामािजक
मालक असत े. ५) खाजगी व त ूवर खाजगी मालक असत े.
६) साव जिनक व त ूची िकंमत शासन
िनधा रत करत े. ६) खाजगी व तूचे मू य बाजारय ं णे या
मा यमात ून िनि त होत े.
७) साव जिनक व त ूपासून िमळणारा
लाभ अ प असतो. ७) खाजगी व त ूपासून िमळणारा लाभ प
असतो.
८) साव जिनक व त ूचा उपभोग आिण
िवतरण याबाबत समानता िदस ून येते. ८) खाजगी व त ूचा उपभोग आिण िवतरणा
संदभा त मया दा िदस ून येते.
१.९ बाहयता (EXTERNALITIES)
बाहयता हे साव जिनक व त ूचे मह वाच े वैिश य आहे. बा ता ा साव जिनक
व तूशी स ंबंिधत असतात . उ पादनाम ुळे व उपभोगाम ुळे इतर य ना िकवा आिथ क
घटका ंना ज े प रणाम सहन कराव े लागतात या ंना बा ता हणतात . साव जिनक व त ू
आिण बा ता ा स ंबिधत असतात. बा तेचे आिथ क फायद े आिण आिथ क तोट े घडून
येतात. िश णाम ुळे य या क याणात वाढ घड ून येते हा चा ंगला प रणाम होय . कारण
िश णाम ुळे ान व कौश य वाढत े.
उदा – देशात जर कारखा या या माणात वाढ झाली तर उ पादनात वाढ घड ून येते,
रोजगारात वाढ घड ून येते; हा चा ंगला प रणाम झाला . परंतु कारखा या ंमुळे दूषण होत े.
वायु दूषणाच े समाजा या आरो यावर घातक प रणाम होतात आिण सामािजक खच
वाढतो . यावेळी बाहयता अि त वात य ेते, यावेळी साधनसा ंमु ीचे खाजगी व साव जिनक
े ात काय म वाटप बाजारय ं णे ारे होणे अश य असत े. हणून सरकार या ह त ेपाची
गरज असत े. munotes.in
Page 11
11बा तेचे प रणाम -
बा तेचे प रणाम दोन कारच े असतात.
१) िबगर बाजार बा प रणाम –
यावेळी बा प रणाम ह े व त ू या मा गणी प ुरवठया या आधार े ठरणा या
िकंमती ारे मोजता य ेत नाही , ते हा या ंना िबगर बाजार बा प रणाम असे हणतात.
याम य े असे आढळत े क , या यि व त ूची िकमत द ेत नाहीत या ंना उपभोगापास ून
वगळता य ेत नाही आिण हण ूनच अशा व त ूचे उ पादन आिण िव तरण सरकार या ह ते
होणे आव यक असत े. यामुळे सव समाजाला या व त ू काय मतेने उपल ध क न िद या
जातील.
२) बाजार बा प रणाम -
या व त ूचे बाजार बा प रणाम असतात या व त ू साव जिनक व त ू उ पादन
आिण िवतरणा साठी खाजगी े ाकड े िद या जातात. कारण या व तूचे बिहग त प रणाम
हे िकंमत यं णे ारे व तूची िकंमत ठरवू शकतात. या खाजगी व त ूबाबत बिह ग तता
नसतात या ं या प ुरवठयाम ये खाजगी खच व सामािजक खच यात फरक करता य ेत नाही .
या व त ूची बाजार िकंमत ही या व त ू या प ुरवठयाचा सामािजक खच दाखिवत े.
याच माण े या व त ूचा पुरवठा सामािजक पया पातळी पय त केला जाऊ शक ेल, हणून
खाजगी व त ू या उ पादन व िवतरणाची जाबबदारी खाजगी े ाकड े सोपिवण े आव यक
असत े. याव ेळी गरजा ग ुणा मक असतात , ते हा सरकारन े िनण य घेणे ज रीच े असत े.
गुणा मक गरजा ंची पूत ता करत असताना य ेणारा खच आिण साधन सामु ीची उपल धता
यांचा िवचार करण े गरजेचे आहे.
१.१० सारांश (SUMMARY)
साव जिनक आय ययात सरकारच े उ प न व खच य ांचा अ यास क ेला जातो.
साव जिनक आय यय आिण खाजगी आय यय यात का ही बाबतीत सा य असल े तरी मोठ या
माणा त तफावत आह े. खचा ची िनि ती , लविचकता , अथ संक पाच े व प , खचा चे हेतु,
खचा चे व प अशा अन ेक बाबतीत या दोन कार या आय ययात फरक आह े.
१.११ वा याय (QUESTIONS)
१) साव जिनक आय ययाची या या सांगून व प व या ी प करा.
२) साव जिनक आय यय व खाजगी आय यय यांमधील सा य व भेद प करा.
३) बाजार अपयश हणज े काय? बाजार अपयशा या कारणा ंचा आढावा या.
४) साव जिनक व त ूचा अथ सांगून वैिश ये सांगा.
५) खाजगी व त ूंचा अथ सांगून वैिश ये िलहा.
६) साव जिनक व त ू व खाजगी व त ूमधील फरक सा ंगा.
७) ‘बाहयता ’ यावर िटप िलहा.
munotes.in
Page 12
12
२
साव जिनक आय ययाची ओळख – II
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ तावना
२.२ काय मता आिण समानता या ंमधील पर पर िवरोध
२.३ सुयो य आिण काया मक आय ययाच े त व
२.४ काया मक िव ास ंबधी क े सचा ीकोन
२.५ लन रचा ीकोन
२.६ राज वाची काय
२.७ सारांश
२.८ वा याय
२.० उि य े (OBJECTIVES)
काय मता आिण समानता या ंमधील पर पर िवरोधाभास अ यासण े.
काया मक िव ाची स ंक पना अ यासण े.
राज वाची काय अ यासण े.
२.१ तावना (INTRODUCT ION)
कर हा सरकार या उ प नाचा म ु य व मह वाचा ोत आह े. सरकार जनत ेवर
कर आकारणी क न साव जिनक उ प न िमळिवत े. कर ह े उ प न, स ंप ी, मालम ा आिण
व तूवर बसिवल े जातात आिण य व स ं था या ं याकड ून गोळा क ेले जातात. या करा ंचे
वेगवेगळे आिथ क व सा मािजक प रणाम होत असतात. अथ शा ात यो य कर
आकारणी या स ंदभा त अन ेक कर कसोटया आिण करारोपणाच े िस ा ंत ॲडम ि मथ
पासून आध ुिनक अथ शा ापय त मा ंडलेले आह ेत. आदश कर आकारणी स ंदभा त
ॲडमि मथ या ंनी समानता, िनि तता, सोयी करपणा आिण िमत ययता या चा र कसोटया
मांड या आह ेत. तर आध ुिनक अथ शा ा ंनी लविचकता, उ पादकता, िविवधता,
सुलभता या कसोटया मा ंड या आह ेत. या कसोटया ंम ये िवरोधाभास आढळतो.
अथ त ांनी सुचिवल े या िनकषाधार े सुयो य करांचे कर िनधा रण करणे कठीण आहे. कारण
एखा ा करात समानता हा िनकष आण याचा य न केला तर काय मतेकडे दुल होते. munotes.in
Page 13
13 यामुळे या दोन कसोटया ंम ये सुवण म य साधून करांची रचना करणे, हे काय अवघड
आहे. यासंदभा त आपण समता आिण काय मता अ यासणार आहोत .
समानता (Equity) :
करिवषयक कोणताही िस ांत 'समता ' ा करकसो टी या ीकोनात ून भार
अथवा बोझा अस यान े समता ा त वाला अथ शा फार मह व देतात.
कर प तीम य े समानता असावी हणज े येक करदा यान े आपला यो य वाटा
उचलला पािहज े. ािवषयी अथ शा आिण इतर संबंिधत य ां याम य े एकमत
असते. तथािप समानत ेची या या आिण िव ेषण ा बाबतीच य म य े मतभेद आढळून
येतात. वेगवेग या य ा संक पन ेचा अथ आप या ि कोनात ून लावतात . काह या
मते समानता हणज े करांची समान र कम , तर काह या मते करांचा समान दर होय.
यातून पुढील उ वतात .
१) समता हणज े सवा नीच कराची सारखीच र कम भरावी का? परंतू हा िवचार यो य
नाही. कारण यामुळे ग रबा ंवर जा त आिण ीमंतावर कमी भार पडतो आिण यामुळे
समानता उि सा य होत नाही.
२) काह या मते, समता हणज े समान कर दर होय. ातूनही समता ा होत नाही
कारण ही प त ितगामी असत े कारण ाचा अ प उ प न गटावर जा त भार पडतो .
३) ितसरा पया समान यागावर आधा रत आहे. समता हणज े समान याग अपेि त
आहे. कर भर यान ंतर करावा लागणारा याग समान असण े आव यक आहे.
वरील सव मु ांचा िवचार करता असे वाटते िक, कर आकारणी करताना या
त वान ुसार आिथ क िवषमता कमी कर याचा य न केला पािहज े हणज ेच गतशील
करारोपणाचा अवल ंब केला, तर समानत ेचा िनकष सा य करता येतो.
काय मता (Efficiency ) :
करारोपणाम य े काय मतेचा अथ कर जमा कर यासाठी येणा या खचा बरोबरच
करदा यावर कराचा जो भार पडतो या याशी संबंिधत आहे. कर वसुलीसाठी येणारा खच
कमीत कमी असावा व कराने करदा यावर अित र भार आिण उ पादन , गुंतवणूक,
उपभोग , बचत यासार या घटका ंवर िवपरीत प रणाम पडू नये, असा होतो. कारण
करारोपणाची काय मता करदाता आिण अथ यव था या दोघां या ीने उपकारक ठरते.
कर वसुलीसाठी सरकारला कमीत कमी खच झाला पािहज े, तसेच करदा याला
कर िद याम ुळे जो साधना ंचा खच असतो तोही िकमान असला पािहज े. ब याच व ेळा कर
आकारताना करदा याचा िवचार केला जात नाही. याचे प र म व वेळ याकड े दुल केले
जाते हणज ेच ॲडम ि मथन े सुचिवल े या िमत ययता ा कसोटीचा वापर कर
आकारताना केला पािहज े.
munotes.in
Page 14
14
२.२ काय मता आिण समानता पर पर िवरोध (EFFEICIENCY
VERSUS EQUITY)
कोण याही देशातील कर आकारणीम य े काय मता आिण समानता यात पर पर
िवरोध िनमा ण होतो. कारण काय मतेकडे ल िदले तर समानत ेकडे दुल होते.
जर देशातील सव य समान आहेत, असे समजून एक रकमी कर आकारला
तर काय मता व समानता यात सम वय साधता आला असता . परंतू य ात सव लोक
समान नसतात . उ प ना या बाबतीत िभ नता आढळते. उ प न िवषमता कमी करणे हे
राजकोषीय धोरणाच े मह वाच े उि असत े. यामुळे एक रकमी कर आकारता येत नाही.
वाभािवक समानता आिण काय मता याम य े िवरोध िनमा ण होतो.
य करा ंचा िवचार करता हा कर गतशील व समानता त वान ुसार यो य
वाटतो. कारण हा कर य या उपभोग, बचत आिण ग ुंतवणुक वर प रणाम करतो. जर
करांचा दर जा त अस ेल तर उपभोग, बचत व ग ुंतवणुक ला भा िवत करतो ; ते हा करा ंची
काय मता घटत े.
अ य करा ंपासून िनि त िकती उ प न िमळ ेल हे सांगता य ेत नाही. या
व तूंची मागणी अलविच क असत े अशा करा ंपासून िनि त िकती उ प न िमळ ेल हे सांगता
येत नाही. लोका ं या उ प नात बदल झाला, आवडिनवड बदलली, तर व त ूं या
लविचकत ेम ये आिण मागणीम य े बदल होतात. करा ं या दरा ं या माणात उ प नात वाढ
होईल याबाबत खा ी द ेता येत नाही. याम ुळे अशा क राबाबत काय मता व समता याबाबत
सम वय साधण े अवघड आह े.
सनातनवादी िवचारान ुसार अ य करा ंचा भार य करा ं या भाराप े ा अिधक
असतो आिण अ य करा ंचा उ प न िवतरणावरील भाव य करा ं या मानान े गौण
असतो. अ य करा ं या स ंसाधना ं या वाटपावर य करा ं या त ुलनेत हािनकारक
प रणाम होतो. लोकशाही व भा ंडवलशाही समाज यव थ ेत गतशील कर णाली ार े
आिथ क िवषमता कमी क ेली जात े. य कर समानता त वान ुसार आदश ठरतात, कारण
उ च उ प नावरील य कर अिधक दरान े आकारल े जातात. पर ंतू अ य कर मा
आिथ क िवषमत ेत वाढ कर यास कारणीभ ूत ठरतात. पर ंतू ब याच अथ त ांना ही गो
मा य नाही. करारोपणा या काय मता आिण समानत े या ीकोनात ून अथ शा ा ंम ये
मतभेद आह ेत.
काही अथ त ां या मत े, काय मता व समानता यात स ुवण म य साध यासाठी
वा थास हानीकारक असणा या म , त ंबाखू, िसगार ेट या व त ूंवर कर आकार यात
येतात. तस ेच कर आकारणी या नवीन धोरणान ुसार पया वरणाच े दूषण व त सम
हािनकारक कर यात यावी. याम ुळे पया वरण स ंवध नाबरोबरच करा ंची काय मता आिण
समानता साध यास मदत होईल.
काय मता व समानता याबाबत अथ त ांम ये मतभ ेद असल े तरी, कर णाली ही
यायप ूण असली पािहज े; याबाबत अथ त ांम ये एकमत िदस ून येते. munotes.in
Page 15
15आपली गती तपासा :
१. काय मता आिण समानता यातील पर पर िवरोधाच े िव ेषण करा.
२.३ सुिनि त आिण काया मक आय ययाच े त व (PRINCIPLES OF
SOUND FINANCE AND FUNCTIONAL FINANCE)
साव जिनक आय ययास ंबधी िविवध मत वाह आढळ ून येतात. ॲडम ि मथ पास ून
मस े ह पय त साव जिनक आय ययासाठी व ेगवेगळे िवचार मा ंड यात आल े आहेत. यातील
दोन मत वाह मह वाच े आहेत.
i. सुिनि त िव (Sound Finance)
ii. काया मक िव (Functional Finance)
i) सुिनि त िव (Sound Finance) :
ॲडम ि मथन े आप या 'रा ाची संप ी' या ंथात साव जिनक आय ययाबाबत
आपल े िवचार मांडलेले आह ेत. यां या िवचारावर सनातन वादी िवचारा ंचा पगडा होता.
सनातनवादी अथ त हणतात , पुरवठा आपली मागणी आपणच िनमा ण करतो . यामुळे
अित र उ पादन आिण बेरोजगारी िनमा ण होत नाही. सव उ पादन घटका ंचा काय मतेने
वापर होतो. यामुळे पूण रोजगार िनमा ण होतो. सनातनवा ां या मते, एका य चा खच
हा दुस या य च े उ प न असत े आिण एखा ा य न े खच घटिवला तर दुस याच े
उ प न घटते असे नाही. कारण बचत ही आपोआपच गुंतवणूक कड े जाते. थोड यात पूण
रोजगार माची पूण गितशीलता , य च े पूण आिथ क वातं य हे सनातनवादी
अथ त ांनी गृिहत धरले होते. सनातनवा ां या मते, खाजगी संयोजका ं या आिथ क
यवहाराम ुळे पूण रोजगाराची ि थती िनमा ण होणार आहे हणज ेच रा याला आिथ क
यवहाराची पातळी वाढिवण े श य नाही. जर सरकारन े करां या मागा ने उ प न िमळवून
आपला खच वाढिवला , तर खाजगी खचा ची जागा सरकारी खच घेईल अशी ि थती िनमा ण
होईल. यामुळे उ पादन घटका ं या मागणीत वाढ होणार नाही. यामुळे िकंमत वाढ
हणज ेच चलनिव तार घडून येईल. हणज ेच सनातनवा ा ंना संतुिलत अंदाजप क मा य
होते.
जर कर आकारल े तर याचा प रणाम खाजगी गुंतवणूक वर होतो, बचतीवर होतो.
खाजगी बचत घट या स खाजगी गुंतवणूक घटते. यामुळे भांडवलिनिम त घट होते. ा
कराम ुळे खाजगी गुंतवणूक वर प रणाम होतो ते कर सनातना ा ंना मा य न हत े आिण munotes.in
Page 16
16
अ य करांचा प रणाम उपभोगावर होत अस याम ुळे ते कर आिथ क ्या िन पयोगी
समजल े जाते. परंतू तरीदेखील अ य कर ि वकार याकड े सनातनवा ा ंचा कल होता.
याच माण े अंदाजप कातील तूट अ प मुदत कज घेऊन भ न काढ यास चलन िव तार
होतो. कारण अ पका ळात याजदर फारसा वाढत नाही आिण खाजगी गुंतवणूक त घट
घडवून आणत नाही. खाजगी गुंतवणूक तील घट ही सरकारी खचा तील वाढी या
प रणामा ंना ितबंध करते. जर ही तूट िदघ मूदतीच े सरकारी कज रोखे िवकून भ न काढली
तर चलनिव तार होणार नाही. कारण असे कज रोखे खाजगी रो या ंचे पया य असतात .
ते हा यां या मते अंदाजप क य तूट ही साधारणत : गतीचा दर घटिव यास कारणीभ ूत
असत े. पण जर घेतलेले कज केवळ भांडवली व तूच िनमा ण कर याक रता सरकारन े
वापरल े तर मा ही तूट गतीचा दर घटिवणार नाही, असे मत यांनी य केले.
साव जिनक िव ा या या संकुिचत ि कोनालाच सुिनि त िव हणतात . वरील
िववेचनाव न पुढील िन कष काढल े जातात .
सरकारन े साव जिनक खच िकमान पातळीवर ठेवावा.
सरकारच े अंदाजप क संतुिलत असाव े.
आयकर इ यादी य या बचतीवर िवप रत प रणाम करणार े कर नुकसानकारक
आहेत. हणून सरकारन े मया िदत कर धोरणाचा अवल ंब करावा .
सरकारन े कज केवळ उ पादक गुंतवणूक साठीच यावे.
थोड यात , सरकारन े राज वा या बाबतीत ह त ेप क नये, याबाबत ॲडम
ि मथ आिण जे. एस. िमल यांनी आपल े िवचार य केले आहेत.
ॲडम ि मथन े िनह त ेपा या धोरणाचा पुर कार केला. ॲडम ि मथ या मते,
येक य ला आपले िहत कशात आहे, हे समजत े आिण य िहतात ून समाजिहत
साधत े. यामुळे शासनान े फ कायदा , यायदान , सुर ा यव था पाहावी. लोकांचे बा
श पास ून संर ण करावे आिण कमीत कमी खच करावा . ॲडम ि मथ माण े डेि हड
रकाड ने सु ा िनह त ेप धोरणाचा ि वकार केला होता.
जे. एस. िमलन े मा राज वाबाबत उदारमतवादी भूिमका ि वकारली , याने
रा या ं या काया ची सामा य काय आिण ऐि छक काय अशा दोन भागात िवभागणी केली.
सुर ा, कायदा , यायदान , पोलीस यांचा समाव ेश सामा य काया त केला; तर
चलनिनिम ती, र ते, बंदरे, रे वे, वीजिनिम ती यांचा समाव ेश ऐि छक काया त केला.
हणज ेच िमलच े िवचार सनातनवा ा ंपे ा जा त उदारवादी होते.
ii) काय कारी िव (Functional Finance ):
काय कारी िव ाची संक पना सव थम के सने मांडली व यानंतर या संक पन ेचा
िवकास लन र यांनी केला. राजकोषीय यवहारा ंचा अथ यव थ ेवर जो प रणाम होतो. या
प रणामालाच लन रने काय कारी िव असे नाव िदले आहे. राजकोषीय यवहाराम य े कर
बसिवण े, सरकारी खच , कज उभारण े आिण या पैशाचा िविनयोग करणे, नवीन munotes.in
Page 17
17चलिनिम ती, चलनातील पैसा कमी करते या सव गो चा समाव ेश होतो. या सव
यवहारा ंचा संपूण अथ यव थ ेवर होणारा प रणाम ल ात घेऊन राजकोषीय धोरण आखल े
पािहज े. पूण रोजगारी आिण आिथ क थैय िनमा ण कर या या ीने अंदाजप क हे साधन
आहे.
२.४ काया मक िव ास ंबंधी के सचा ि को न (KEYNESION VIEW
ABOUT FUNCTIONAL FINANCE)
जागितक महामंदीने तर सरकारी अथ कारणाचा वेग या प तीन े िवचार कर यात
के सचा वाटा मह वप ूण आहे. सनातनवा ा ं या मते, नेहमीच अथ यव थ ेत पूण रोजगाराची
ि थती असत े. यामुळे अथ यव था वयंचिलत प तीने चालत े. याम य े सरकारी
ह त ेपाची गरज नसते. परंतू के सने या िवचारावर िटका क न आपल े िवचार मांडले.
के स या मते, अथ यव थ ेत मंदी येते ते हा बाजारात मागणी कमी होते. अशा ि थतीत
मागणीत वाढ घडवून आण यासाठी सरकारन े कर कमी क न खच वाढवावा . नवीन
चलनिनिम ती क न खच भागवावा . जे हा तेजीची प रि थती असत े ते हा करात वाढ क न
खचा त घट करावी . थोड यात , तेजी आिण मंदीवर िनयं ण ठेव यासाठी सरकारन े कर,
खच व कज यांचा साधन हणून वापर करावा .
२.५ लन रचा ि कोन (LEARNER’S APPROACH)
चलनवाढ आिण चलनघट यांना ितबंध घालून अथ यव थ ेत थैय राखण े हे
सरकार या िव यवहाराच े मुख उि आहे. हे उि सा य कर यासाठी ा. लन रने
पुढील िनयमा ंची िशफारस केली.
१) सरकारी खच :
देशात िनमा ण होणा या सव व तू व सेवा यो य िकंमतीला िवक या जा यात , या
ीने सरकारी खचा चे िनयमन करणे ही सरकारची मुख िव िवषयक जबाबदारी आहे.
उपल ध असल े या व तू व सेवापे ा एकुण खच जा त अस यास भाववाढ होते. याउलट
उपल ध व तू व सेवांची खरेदी कर यासाठी एकूण खच कमी असेल, तर भावघट होते
आिण अथ यव थ ेत मंदी येते.
तेजी या काळात सरकारन े िशलक चे अंदाजप क तयार करावे. महागाई कमी
कर यासाठी सरकारन े आपला खच कमी करणे आिण करां या दरात वाढ करणे आव यक
आहे आिण कज उभा न बाजारातील पैसा कमी करणे.
आिथ क मंदी या काळात सरकारन े तुटीचे अंदाजप क वापराव े. आिथ क मंदी
कमी कर यासाठी सरकारन े करांचे दर कमी क न साव जिनक खचा त वाढ करावी . िनवृ ी
वेतन, बेकार भ ा, अशा खचा त वाढ करणे खाजगी े ाला कमी याजा या दराने कज
देणे साव जिनक कामे सु करणे, अिवकिसत े ाला अनुदान देणे, सरकारन े घेतलेली कज
परत करणे इ यादी उपाया ंचा अवल ंब करता येईल.
munotes.in
Page 18
18
२) सरकारी कज :
सरकारी कजा चा उ ेश केवळ पैसा जमा करणे, हा नसून. भाववाढी या काळात
सरकारन े कज यावे. आिथ क मंदी या काळात सरकारन े लोकांकडून कज न घेता
लोकांनाच कमी याजा या दराने कज पुरवठा करावा .
३) करांचा उ ेश :
कर आकार यामागचा उ ेश पैसा उभारण े हा नसून करदा या ं या हातातील पैसा
कमी करणे, हा आहे. लन र या मते, कर आकारणीम ुळे सरकार या हातात अिधक पैसा
येतो आिण लोकां या हातातील पैसा कमी होऊन यांना आप या खचा त कपात करणे भाग
पडते. सरकार या ीने दुसरा प रणाम मह वाचा आहे. लोकां या हातात असणारा पैसा
कमी करणे श य अस यास कर बसवाव े अ यथा बसवू नये.
४) चलन िनिम ती :
चालू उ प नाप े ा सरकारचा खच अिधक झा यास आिण हा खच कज उभा न
भ न काढण े श य नस यास तो नवीन चलन िनिम ती क न भ न काढावा . मंदी या
काळात हे धोरण िवशेष फाय ाच े आहे. याउलट तेजी या काळात सरकारन े नवीन
चलनिनिम ती श यतो टाळून सरकारी खच , कर आिण कज यां या साहा यान ेच भागिवण े
यो य ठरते.
सरकार या अंदाजप काचा उ ेश पूण रोजगारी आिण िकंमतीच े थैय िटकिवण े,
हा असावा . यावर लन र यांनी िवशेष भर िदला आहे. यामुळे अंदाजप क नेहमी समतोलात
राहणे आव यक नाही.
२.६ राज वाची काय (FUNCTIONS OF GOVERNMENT)
समाजाच े क याण सा य कर यासाठी शासनान े कोणती काय करावीत याबाबत
अथ त ांम ये मतभेद आहेत. सामािजक क याण साधण े, हे सवा ना मा य आहे. परंतू
सनातनवादी अथ शा ां या मते, सरकारची काय मया िदत असावीत , परंतु आधुिनक
अथ त ां या मते, सरकारन े िव तारीत काय करावीत असा िवचार मांडला.
या ंथात मस े ह यांनी सरकार या मुख तीन काया चा उ लेख केला आहे.
१) वाटप काय (Allocation Functions) :
वाटप काया चा संबंध देशातील संसाधना ंचे साव जिनक व खाजगी े ाम य े
कशा कार े वाटप केले जावे या याशी संबंिधत आहे.
साव जिनक े ाचा िवकास :
भारता सार या िवकसनशील रा ात औ ोिगक िवकासाचा वेग वाढिव यासाठी
आिण अथ यवहारा ंना चालना दे यासाठी साव जिनक े ाचा िवकास घडून येणे आव यक
आहे. मुलभूत व सामािजक सुिवधा पुरव यासाठी खाजगी े पुढे येत नस यान े
साव जिनक े ाने याम य े पुढाकार घेणे आव यक आहे. उदा. पो ट, तार, बँक, र ते
वाहतूक, दळणवळण, रे वे, वीजिनिम ती, संर ण, उ ोग , अणुश िवकास इ यादी munotes.in
Page 19
19 े ा या िवकासात सरकारची जबाबदारी मह वाची असत े कारण सरकार न यापे ा
सामािजक क याणासाठी काम करते.
खाजगी े ाला ो साह न :
साव जिनक े ा या िवकासाबरोबरच सरकार खाजगी े ाला ो साहन देते.
हणूनच सरकारन े औ ोिगक धोरणात काही उ ोग खाजगी े ासाठी राखीव ठेवते आिण
यामुळेच सामािजक िहता या सेवा व सुिवधा सामा य जनतेला माफक दरात देणे श य
होते. सरकार आपल े वाटप काय यो य कार े राबिव यासाठी कर आिण साव जिनक खच या
साधना ंचा अवल ंब करते. जे हा उ पादनाची पातळी कमी असत े, ते हा करांचा ो साहन
हणून तर अित उ पादना या ि थतीत िनयंि त साधन हणून अवल ंब केला जातो. ामीण
व शहरी भागातील ादेिशक असमतोल दूर कर यासाठी सरकार ामीण भागात साव जिनक
खचा त वाढ करते. समाजा मह म क याण सा य कर यासाठी अथ यव थ ेचे येक े
िवकिसत करणे, ही शासनाची मह वाची जबाबदारी असत े.
२) िवतरण काय (Distribution Functions) :
सरकार जे हा राजकोषीय साधना ंचा अवल ंब क न आिथ क िवषमता कमी क न
उ प न व संप ी या वाटपात समानता थािपत कर याचा य न करते, यास िवतरण
काय हणतात . समाजाम य े आिथ क व सामािजक थैय िनमा ण कर यासाठी िवतरण
आव यक आहे. सरकार समाजातील दुब ल घटका ंना, अनुदान आिथ क सहा य देते. रा त
धा य दुकानात ून जीवनाव यक व तूंचा पुरवठा कमी िकंमतीत करते. आरो य , िश ण ,
वाहतुक इ. सेवा कमी िकंमतीत िमळा या मुळे दुब ल घटका ं या वा तव उ प नात वाढ
घडून येते आिण िवषमता कमी हो यास मदत होते. बाजार यं णा आिथ क िवषमता िनमा ण
करते. सरकार आिथ क िवषमता कमी कर यासाठी कर आिण साव जिनक खच या
साधना ंचा अवल ंब क न िवषमता कमी कर याचा य न करते.
३) ि थरीकरण काय (Stabilisation Function) :
रोजगार पातळीत वाढ क न िकंमतीत थैय िनमा ण करणे, हे राज वाच े मुख
काय आहे. आिथ क थैय िनमा ण कर यासाठी राज व अ पकालीन आिण दीघ कालीन
नीतीचा अवल ंब करते.
अ पकालीन धोरण :
अ पका ळात यापारच ाच े िनयं ण हे ि थरीकरण धोरणाच े मुख उि आहे.
तेजीची ि थती :
तेजी या अव थ ेत चलन पुरवठ्यात चंड वाढ झालेली असत े, लोकांची
खरेदीश वाढल ेली असत े, व तूची मागणी चंड वाढते, यामुळे िकंमती वाढतात .
िकंमतीवर िनयं ण ठेव यासाठी सरकार पुढील मागा चा अवल ंब करते.
१) कराम य े वाढ
२) साव जिनक खचा त घट
३) िशलक च े अंदाजप क
४) साव जिनक खचा त वाढ
munotes.in
Page 20
20
मंदीची ि थती :
मंदी या अव थ ेत नोकरा ं या हातातील यश कमी झालेली असत े हणून
सरकार यश वाढवून मंदी िनयंि त कर यासाठी पुढील मागा चा अवल ंब करते.
१) करात घट करणे.
२) साव जिनक खचा त वाढ करणे.
३) तुटीचे अंदाजप क .
४) साव जिनक कजा त कपात करणे.
िदघ कालीन धोरण :
आिथ क थैय िनमा ण करणे, हे दीघ कालीन ि थरीकरण धोरणाच े मह वाच े उि
असत े.
१) आिथ क िवकासाला ो साहन :
ि थरीकरणा या धोरणाम ुळे िदघ काळात देशा या आिथ क िवकासाला ो साहन
िमळते. आिथ क िवकासाचा वेग वाढिव यासाठी शेती, उ ोगध ंदे, यापार, तं ान यांना
ो साहन िदले जाते. शेती, लघुकुटीर उ ोग , िनया त उ ोग यांना ो साहन िदले जाते.
आिथ क िवकास ही िदघ कालीन ि या अस याम ुळे ि थ र करणा या धोरणा ार े िविवध
े ाना मदत क न िवकासाचा वेग वाढवला जातो.
२) साव जिनक खचा त वाढ :
देशा या जलद आिथ क िवकासासाठी सरकार साव जिनक खचा त वाढ करते.
तुटीचे अंदाजप क राबिवल े जाते आिण अंदाजप कात येणारी तुट भ न काढ यासाठी
सरकार साव जिनक कज उभारत े. तसेच महसुल वाढिव यासाठी व वाढता खच भ न
काढ यासाठी िविवध कर आका न सरकार कर उ प न िमळिवते. करांचा जा त भार
ीमंतावर पडेल, अशी तरतूद गितशील कर प ती ि वकारली जाते. तसेच साव जिनक
खच करताना गरीबा ंना जा तीत जा त लाभ िमळेल, असे धोरण ि वकारल े जाते.
३) आिथ क थैय :
िदघ कालीन धोरणा ार े अथ यव थ ेत अि थ रता िनमा ण करणा या घटका ंवर
िनयं ण ठेव याचा य न केला जातो. आव यक तेवढी गुंतवणूक कर यासाठी सरकार
खाजगी े ातील गुंतवणूक स चालना देते. संगी सरकार वत: गुंतवणूक करते. एकूण
पुरवठा हा एकूण मागणीएवढा ठेवला जातो. मागणी कमी पडत अस यास ती
वाढिव या साठी उपाय केले जातात . उदा. रा ीय उ प न वाढिवण े, उ प नाच े या य
वाटप करणे, उ प नाच े पुन वाटप करणे, भाववाढ िनयंि त ठेवणे इ यादी उपाय अंमलात
आणल े जातात . यामुळे मागणी पुरवठया त समतोल थािपत होऊन िदघ कालीन थैय
िनमा ण होते.
munotes.in
Page 21
21२.७ सारांश (SUMMARY)
िवकिसत आिण अिवकिसत देशाचे मुलत: िभ न असतात . िवकिसत देशात
पूण रोजगार आिण आिथ क थैय ही उि असतात . अिवकिसत देशांचा मुख
आिथ क िवकासाचा असतो . देशा या उ पादन मतेचा िवकास क न वृ ीचा दर वाढिवण े
ही अिवकिसत देशाची गरज असत े. हे सा य कर यासाठी भांडवल वृ ी आिण गुंतवणूक चा
दर वाढिवण े, आव यक असत े. यामुळे राजकोषीय धोरण हे अिवकिसत देशां या ीने
आिथ क िवकासाच े साधन असत े. अिवकिसत देशांचा सवा िगण िवकास साध याम य े
सरकारची भूिमका मह वप ूण असत े.
२.८ वा याय (QUESTIONS)
१) काय मता आिण समानता त वामधील पर पर िवरोधाच े िव ेषण करा.
२) सुयो य िव ाची संक पना प करा.
३) काया मक िव ाचा के सचा ि कोन प करा.
४) ा. लन र यांची काया मक िव ाची संक पना प करा.
५) राज वाची काय प करा.
munotes.in
Page 22
22
मॉडयुल २
३
मह म सामािजक लाभ त व
घटक रचना :
३.० उि ये
३.१ तावना
३.२ डा टनचे मह म सामािजक लाभ त व
३.३ मस े हचे मह म सामािजक लाभ त व
३.४ साव जिनक अंदाजप क
३.५ साव जिनक अंदाजप कांचे कार
३.६ साव जिनक अंदाजप काची रचना
३.७ आधुिनक अथ यव थ ेत सरकारची भूिमका
३.८ सारांश
३.९ वा याय
३.० उि ये (OBJECTIVE)
डॉ. डा टन व मस े ह यां या मह म सामािजक लाभ त वाचा अ यास करणे.
साव जिनक अंदाजप काच े कार आिण रचना अ यासण े.
आधुिनक अथ यव थ ेत सरकारची भूिमका अ यासण े.
३.१ तावना (INTRODUCTION)
राजकोषीय धोरणाचा संबंध सरकार या उ प न व खचा शी आहे. सम
पातळीवरील आिथ क उि ये सा य कर याच े राजकोषीय धोरण हे मह वाच े साधन आहे.
कर आकारणी , साव जिनक कज , साव जिनक खच ही राजकोषीय धोरणाची मह वाची
साधन े आहेत. सरकार कर मागा ने उ प न जमा करते आिण साव जिनक खचा या
मा यमात ून समाजा या क याणासाठी खच करते. िवकसनशील देशां या आिथ क
िवकासात राजकोषीय धोरणाची भूिमका मह वप ूण आहे.
munotes.in
Page 23
23 तुत करणात आपण डॉ. डा टन व मस े ह यांचे मह म सामािजक
लाभत व , साव जिनक अंदाजप काच े कार , अंदाजप काची रचना आिण आधुिनक
अथ यव थ ेत शासनाची भूिमका यांचा अ यास करणार आहोत .
३.२ मह म सामािजक लाभाच े त व (PRINCIPLE OF
MAXIMUM SOCIAL ADVANTAGE)
मह म सामािजक लाभाच े त व हे सरकारी अथ कारणा या तळाशी असल ेले एक
मुलभूत त व मानल े जाते. हे त व मांड याच े ेय डॉ. डा टन , ा. िपगू व ा. एजवथ यांना
िदले जाते. सनातन पंथीय अथ शा ा ंचा साव जिनक आय ययाकड े पाह याचा ि कोन
संकुिचत होता. शासनाचा अथ यव थ ेतील ह त ेप कमीत कमी असावा , असे यांचे मत
होते. यां या मते, शासनान े कमीत कमी खच करावा आिण कमीत कमी कर आकारणी
करावी . कारण सनातनवा ां या मते, येक कर हा वाईट असतो आिण साव जिनक खच
हा अनु पादक असतो . परंतु ा. डा टन , ा. िपगू, ा. मस े ह या अथ त ांनी
सनातन पंथीयां या िवरोधी मत मांडले. यांनी मह म सामािजक लाभ त व सांिगतल े. डॉ.
डा टन या मते, येक कर वाईट नसतो कारण मादक पदाथा वरील कर चांगला असतो .
जर मादक पदाथा वर कर आकारला तर यांचा उपभोग कमी होईल आिण हे
समाजिहता या ि ने यो य आहे. याच माण े साव जिनक खच हा अनु पादक असतो , असे
नाही. िश ण , आरो य , राहणीमान , पायाभ ूत सोयी यावर जो खच केला जातो. यामुळे
समाजा या क याणात भर पडते, देशाचा िवकास होतो.
उ प न िमळिवणे आिण खच करणे ही सरकारची दोन मह वाची काय आहेत.
सरकार कर आका न उ प न िमळिवते, ते हा लोकांना याग करावा लागतो व करां या
मा यमात ून जनतेकडून सरकारकड े खरेदीश च े ह तांतरण घडून येते आिण जे हा कर
पान े िमळिवलेले उ प न सरकार खच करते ते हा जनतेला लाभ िमळतो आिण
सरकारक डून खरेदीश च े ह तांतरण सरकारकड े होते.
उ प न िमळिवणे आिण खच करणे यामाग े एक िविश त व आहे. या त वालाच
डॉ. डा टन मह म सामािजक लाभाच े त व असे हणतात . साव जिनक आय ययाची
चांगली यव था हणज े अशी यव था क िज या यवहारात ून मह म सामािज क लाभ
िमळतो. यालाच डॉ. डा टन मह म सामािजक लाभाच े त व हणतात .
मह म सामािजक लाभाच े मह व :
डॉ. डा टनने मह म सामािजक लाभाच े त व हे घट या उपयोिगत े या त वावर
आधारल ेले आहे आिण हेच त व पैशालाही लागू ठरते. जसजसा लोकांजवळील पैसा कमी
होत जातो, तसतशी पैशाची उपयोिगता वाढत जाते. याउलट लोकांजवळ पैसा वाढत
जातो, तसतशी पैशाची उपयोिगता कमी होत जाते.
munotes.in
Page 24
24
साव जिनक उ प न :
सरकार या उ प नाचा मुख ोत हणज े कर होय. कर आकारणीम ुळे सव
लोकांना करावा लागणारा याग हणज े एकूण याग होय. ा. एजवथ या मते, करांमुळे
लोकांना करावा लागणारा एकुण याग कमीत कमी असला पािहज े. सरकार करां या
माणात वाढ करते. यामुळे लोकांकडील पैसा कमी होतो. वाभािवक पैशा या
उपयोिगत ेत वाढ होते. कारण लोकांजवळील पैसा कमी होत जातो. कर या माणात
वाढतात या माणात लोकांना करावा लागणारा यागही वाढत जातो. यामुळे करदा याला
मया देपिलकड े कर ावा लागू नये, हणून कर आकारणीला यो य िठकाणी मया दा घालण े
आव यक असत े. कारण अिधक कर आकारणीम ुळे िसमांत सामािजक याग वाढत जातो.
साव जिनक खच :
कराम ुळे समाजाला याग सहन करावा लागतो , तर साव जिनक खचा मुळे
समाजाला लाभ िमळतो. साव जिनक खचा त वाढ होते तसा समाजा ला िमळणारा लाभ
वाढत जातो. परंतु घट या िसमांत उपयोिगत ेचा िनयम साव जिनक खचा लाही लागू पडत
अस यान े एकुण लाभ घट या दराने वाढत जातो हणून मह म सामािजक िहत सा य
कर यासा ठी सरकारन े आपला खच मया देम ये केला पािहज े.
मह म सामािजक लाभा या त वाच े िववेचन करताना पुढील दोन संक पना
अितशय मह वा या आहेत.
१) िसमांत सामािजक लाभ (Marginal Social Benefit) :
२) िसमांत सामािजक याग (Marginal Social Sacrifice) :
१) िसमांत सामािजक लाभ (Marginal Social Benefit) :
सरकारन े आप या खचा त वाढ केली असता समाजा ला जो अिधकचा लाभ
िमळतो, यास िसमांत सामािजक लाभ हणतात . परंतु सरकारचा खच जसा वाढत जातो
तसा िसमांत सामािजक लाभ वाढ या दराने घटत जातो.
२) िसमांत सामािजक याग (Marginal S ocial Sacrifice) :
सरकारन े करा या रकमेत वाढ केली असता समाजाला जो जादा याग करावा
लागतो यास िसमांत सामािजक याग असे हणतात . सरकार करां या मया देत वाढ करते.
या माण े िसमांत सामािजक याग वाढ या दराने वाढत जातो.
िसमांत सामािजक लाभ आिण िसमांत सामािजक याग यािठकाणी समसमान
झालेले असतात , याच िठकाणी जनतेला मह म लाभ िमळत अस यान े सरकार या
िव ीय यवहारा ंची ती आदश मया दा होय.
संतुलन :
जे हा कराम ुळे िसमांत सामािजक याग आिण साव जिनक खचा मुळे िसमांत
सामािजक लाभ समान होतो, ते हा मह म िन वळ सामािजक लाभ िमळिवता येतो. munotes.in
Page 25
25 या िबंदू या िठकाणी समाजाला करावा लागणारा याग आिण समाजाला
िमळणारा लाभ दो ही समान होतात , या िबंदू या िठकाणी सरकारन े आपल े उ प न
िमळिव याच े आिण खच कर याच े काय थांबिवल े पािहज े.
पुढील आकृती या साहा यान े मह म सामािजक लाभाच े त व प करता येईल.
पुढील आकृतीत अ ावर साव जिनक आय यय आिण अ ावर िसमांत सामािजक लाभ
आिण िसमांत सामािजक याग दश िवला आहे. BB हा िसमांत सामािजक लाभ व असून
तो डावीकड ून उजवीकड े खाली घसरणारा दश िवला आहे. हा व ऋणा मक व पा चा
आहे. सरकार जसजसा खच वाढवत जाते या माणात िसमांत सामािजक लाभ कमी होत
जातो. आकृतीम य े हा व िसमांत सामािजक यागाचा व असून हा व खालून वर
जाणारा धना मक व पाचा आहे. सरकार जसजस े अिधक कर वसुल करते या माणात
िसमांत सामािजक याग वाढत जातो.
आकृतीम य े िसमांत सामािजक लाभ व आिण िसमांत सामािजक याग व
एकमेकांना या िब ंदूम ये छेदतात, ते हा समतोल सा य होतो.
E िबंदू या िठकाणी िसमांत सामािजक लाभ व िसमांत सामािजक याग व एकम ेकांना
छेदतात ज ेथे EM एवढा िसमांत सामािजक लाभ व िसमांत सामािजक याग िनि त होतो.
जोपय त िसमांत सामािजक लाभ व िसमांत सामािजक याग व ा या वर आहे,
तोपय त सरकारन े कराम य े वाढ केली असता िन वळ सामािजक लाभात वाढ होते. परंतु
िसमांत सामािजक याग व हा िसमांत सामािजक लाभ व ा या वर असेल, तर िसमांत
सामािजक याग हा िसमांत सामािजक लाभाप े ा जा त अस यान े तोटा अनुभवास येतो,
हणज ेच सरकारन े आप या िव ीय काया चा संकोच करावा . अशा कार े िसमांत सामािजक
लाभ िसमांत सामािजक याग अस या या ि थतीत मह म सामािजक लाभ िमळतो.
munotes.in
Page 26
26
गृिहते :
१) सरकारला करापास ून उ प न िमळते.
२) हे त व मांडत असताना िदघ काळाचा िवचार केला आहे.
३) साव जिनक खच केला असता िमळणारा सामािजक लाभ वाढ या खचा बरोबर घटत
जातो.
४) सरकारन े कर आकारला असता वाढ या कराबरोबर समाजाला करावा लागणारा याग
वाढत जातो.
५) समाजा या मानिसक ि थतीम य े बदल होत नाही.
मह म सामािजक लाभ त वा या मया दा :
१) लाभ व यागाच े मोजमाप करणे अवघड आहे.
२) येक कर समाजावर भार असतो असे मानने चुक चे आहे.
३) मह म सामािजक लाभा या त वात फ करापास ून िमळणा या उ प नाचा िवचार
केला आहे. करेतर उ प नाचा िवचार िस ांतकारकान े केला नाही.
४) दोन िभ न क पावर समान खच केला तरी यापास ून िमळणा या सामािजक लाभाची
तुलना करता येत नाही.
५) सरकारला कायदा , यायदान , सु यव था संर ण यावर खच करणे आव यक असत े.
स ाधा या ंना वाटल े हा खच कमी करावा तरी करणे श य नसते. कारण
समाजा या अि त वासाठी हा खच आव यक असतो .
३.३ ा. मस े हचे मह म सामािजक लाभाच े त व (MUSGRAVES’S
MAXIMUM SOCIAL ADVANTAGE PRINCIPLE)
ो. िपगु व डॉ. डा टन यां या माण ेच ो. मस े ह यांनी मह म सामािजक
लाभाच े त व मांडले आहे. परंतु मस े ह यांनी हे त व थोडयाशा वेग या प तीन े मांडले
आहे. मस े ह यां या मते, सरकार या अंदाजप काचा आकार यािठकाणी िनि त होतो,
यािठकाणी सरकार या िव ीय काया पासून िनमा ण होणारा िसमांत शु सामािजक लाभ
शु य असतो याचिठकाणी सरकार या अंदाजप का चा आकार यु तम असतो िक करां या
भागाच े िवतरण करताना ि वकार यात आले या कमीत कमी यागा या ीको णाचा
सम वय सरकारी खचा या िनधा रणाशी संबंधीत असल े या जा तीत जा त लाभा या
ीको णाशी साधून अंदाजप का या सामा य िस ांतात या दोन ि को णाचे एक ीकरण
कर यात येते. ा. मस े ह यांचे मह म सामािजक लाभाच े त व पुढील आकृती या
सहा यान े प करता येईल.
munotes.in
Page 27
27
वरील आकृतीत X अ ावर साव जिनक आय यया या मा ा दश िव या आहेत. Y
अ ावर िसमांत सामािजक लाभ व िसमांत सामािजक याग मोज यात आला आहे. MSB
हा व िसमांत सामािजक लाभ दश िवणारा व आहे आिण MSS हा व िसमांत
सामािजक याग दश िवणारा व आहे. तर MNSB हा व िसमांत शु सामािजक लाभ
दश िवणारा व आहे. हा व डावीकड ून उजवीकड े खाली घसरत जातो. याचा अथ असा
होतो िक, सरकारी खचा त जसजशी वाढ होत जाते तसतसा सामािजक लाभ घटत जातो.
आकृतीत X अ ा या खालील भागावर कर आकारणीम ुळे करावा लागणारा याग दश िवला
आहे आिण हा िसमांत शु सामािजक लाभ दश िवणारा व आहे. हा व X अ ाला N
िबंदूत पश करतो . या िबंदूत शु सामािजक लाभ मह म असतो . कारण या िठकाणी
िसमांत सामािजक लाभ हा िसमांत सामािजक यागाबरोबर आहे. हणज ेच िमळणारा
िसमांत शु सामािजक लाभ शु य अस यान े तीच सरकार या िव ीय काया ची आदश
मया दा होय.
गृहीते :
मह म सामािजक लाभाच े ो. मस े ह यांचे त व पुढील गृहीतका ंवर आधारल ेले आहे.
सरकार या िव ीय काया त आय व यय या दो ह चा समाव ेश होतो.
घट या िसमांत उपयोिगत ेचा िनयम पैशालाही लागू होतो.
समाजाची मानिसक अव था ि थर असत े.
िदघ कालख ंड िवचारात घे यात आला आहे. munotes.in
Page 28
28
मह म सामािजक लाभ त वा या मया दा :
मस े ह यां या मह म सामािजक लाभाच े त व सरळ व प असल े तरी या
त वावर काही िटका कर यात आ या आहेत या प ुढील माण े –
१) समाज िहताची संक पना अ प :
सरकारन े आपल े िव ीय यवहार पार पाडत असताना मह म सामािजक
िहत सा य होईल असे प ीकरण हे त व देते. परंतु मह म सामािजक िहत हणज े नेमके
काय? याचे प ीकरण हे त व देत नाही.
२) िसमांत लाभ व िसमांत याग यांचे मा ा मक मापन अश य :
िसमांत लाभ व िसमांत याग या संक पना यि िन व मानिसक अस यान े
यांचे सं या मक मापन अश य आहे.
३) संवेदन म मनाचा अभाव :
सरकार या कर आिण खचा ची तुलना कर यासाठी संवेदन म मनाची
आव यकता असत े. सरकारकड े असे संवेदन म मन नसते. यामुळे या त वाची
अंमलबजावणी यो य रतीन े होत नाही.
४) साव जिनक खच लाभदायक असतोच असे नाही. सरकार समाजा या क याणासाठी
साव जिनक खच करते. परंतु सरकार या येक खचा मुळे समाजाला लाभ िमळतोच असे
नाही.
५) यवहारात लागू करणे अवघड :
मह म सामािजक लाभाच े त व सै ांितक पातळीवर यो य असल े तरी यवहारात
लागू करणे अवघड असत े.
६) साव जिनक खचा वर इतर घटका ंचा प रणाम :
सरकार या खचा वर सामािजक , राजक य , आंतररा ीय अशा अनेक घटकांचा
प रणाम होत असतो . परंतू िस ांतकारकान े साव जिनक खचा वर प रणाम करणा या इतर
घटका ंचा या त वात िवचार केला नाही.
७) करां यित र साव जिनक उ प ना या इतर मागा चा िवचार नाही :
करा यित र शु क, दंड, मु य, िवशेष आकारणी , साव जिनक कज , साव जिनक
उ ोगा ंनी िमळिवलेला नफा इ यादी मागा ने सरकारला उ प न िमळते. परंतु हे त व फ
कर मागा ने िमळाले या उ प नाचा िवचार करते. सरकारन े इतर मागा ने िमळाले या
उ प नाचा व यां या प रणामाचा िवचार के यािशवाय ख या अथा ने सरकार या िव ीय
यवहारा ंचा यो य िवचार केला जाऊ शकत नाही.
munotes.in
Page 29
29३.४ साव जिनक अंदाजप क (PUBLIC BUDGET)
सरकार या एका वषा या कालावधीतील अपेि त उ प न आिण िनयोिजत खच
यां यािवषयी या प काला अंदाजप क हणतात . अंदाजप क या श दाला इं जीत
Budget हा ितश द वापरला जातो. देशा या सरकारला आिथ क िवकास िकंमत थैय ,
पूण रोजगार , दा र य िनमु लन अशा िविवध कारची उि ये सा य कर यासाठी खच
करावा लागतो आिण हा खच भ न काढ या साठी उ प न िमळवावे लागत े आिण हणून
येक आिथ क वषा त िकती खच करावा लागेल आिण िकती उ प न िमळवावे लागेल
यािवषयी सरकारला एक िहशोबप क तयार करावे लागत े, यास अंदाजप क असेही
हणतात . अंदाजप कालाच अथ संक प असेही हणतात . अंदाजप काचा कालख ंड एक
वषा चा असतो . भारतात ७ एि ल , १८६० रोजी अंदाजप क प तीचा पाया रोवला गेला.
वतं भारताचा पिहला अथ संक प वतं भारताच े पिहल े िव म ं ी आर.के. ष मुखम
शे ी यांनी २६ नो ह बर, १९४७ ला सादर केला.
अंदाजप काचा अथ आिण या या (Meaning and Definition of Budget) :
भारतात दरवष १ एि ल ते ३१ माच या काळासाठी अथ मं ी अंदाजप क तयार
करतात . अंदाजप क सु वातीला कायद ेमंडळात चच साठी ठेवले जाते. अंदाजप कात
पुढील गो ीचा समाव ेश होतो.
१) चालू वषा ची जमा व खचा ची आकड ेवारी
२) मागील वषा या जमा व खचा ची आकड ेवारी
३) पुढील वषा या जमा व खचा चा अंदाज
अंदाजप काची या या :
१) जे. एल. हॅ सन – “सरकार या उ प नाचा व खचा चा पुढील आिथ क वषा चा अंदाज
हणज े अंदाजप क होय.”
२) सी. एल. िकंग – “साव जिनक उ प न व साव जिनक खच याम य े समतोल थािपत
करणार े साधन हणज े अंदाजप क होय.”
३) ा. जॉ सन - “सरकारच े अंदाजप क हे एक असे प असत े क , याम य े एका
वषा या कालावधीसाठी सरकार या उ प न आिण खचा िवषयी िववरण असत े.”
वरील या या ंव न असे हणता येईल क , उ प न व खचा चे िववरण हणज े
अंदाजप क होय. एका वषा त सरकार िविवध मागा ने िकती उ प न िमळवणार आिण
कशा कार े खच करणार याचे िववरणप क हणज े अंदाजप क होय.
अंदाजप कात पुढील घटका ंचा समाव ेश कर यात आलेला असतो .
अंदाजप कात जमा व खचा चे िववरण असत े.
अंदाजप क एक वषा या कालावधीसाठी िनि त असत े.
अंदाजप कात नवीन कर, जु या करांचे बदलत े दर आिण कर सवलती इ. ही नमुद
कर यात आले या असतात . munotes.in
Page 30
30
अंदाजप कात राजकोषीय धोरणाच े ितिब ंब असत े.
अंदाजप क हा सरकारचा मह वाचा द तऐवज असतो , कारण सरकार आप या
योजना आिण काय मांची अंमलबजावणी अंदाजप कात ून करत असत े.
३.५ साव जिनक अंदाजप का ंचे कार (TYPES OF PUBLIC
BUDGET)
साव जिनक अंदाजप काची िवभागणी िविवध कारात केली जाते. अंदाजप काच े
समतोल व असमतोलातील अंदाजप क असे दोन कार पडतात . परंतु याचबरोबर
िशलक च े अंदाजप क , तुटीचे अंदाजप क , महसुली अंदाजप क , भांडवली अंदाजप क
अशा िविवध कारात िवभागणी केली जाते.
१) समतोल अंदाजप क (Balanced Budget) :
जे हा सरकारचा कर महसुल आिण खच समान असतो , ते हा या अंदाजप कास
समतोल अंदाजप क असे हणतात .
समतोल अंदाजप कात सरकारच े अपेि त उ प न आिण िनयोिजत खच यांचे
संतुलन होत अस यान े या अंदाजप कास संतुिलत अंदाजप क हणतात .
साव जिनक महस ूल/ उ प न = साव जिनक खच = संतुिलत अ ंदाजप क
साव जिनक उ प न > साव जिनक खच = िशलक च े अंदाजप क
साव जिनक उ प न < साव जिनक खच = तुटीचे अंदाजप क
ॲडम ि मथ सार या सनातनवादी अथ त ांनी समतोल अंदाजप काच े समथ न
केले आहे.
२) असमतोल अंदाजप क (Unbalanced Budget) :
जे हा सरकारच े उ प न व खच समान नसते ते हा यास असमतोल
अंदाजप क असे हणतात . असंतुिलत अंदाजप क दोन कारच े असत े.
अ) िशलक चे अंदाजप क (Surplus Budget)
ब) तुटीचे अंदाजप क (Deficit Budget)
अ) िशलक चे अंदाजप क (Surplus Budget) :
या अंदाजप कात या आिथ क वषा तील सरकारच े अपेि त उ प न सरकार या
िनयोिजत खचा पे ा जा त असत े, या अंदाजप काला िशलक चे अंदाजप क हणतात .
Public Revenues > Public Expenditure (Surplus Budget)
साव जिनक उ प न > साव जिनक खच (िशलक च े अंदाजप क )
munotes.in
Page 31
31 भाववाढी या काळात िशलक चे अथ संक प उपयोगी पडते. भाववाढ आिण
वाढ या िकंमती िनयं णात आण यासाठी अशा अथ संक पाची मदत होते.
ब) तुटीचे अंदाजप क (Deficit Budget) :
या अंदाजप कात सरकारच े या आिथ क वषा तील अपेि त उ प न सरकार या
िनयोिजत खचा पे ा कमी असत े, या अंदाजप कास तुटीचे अंदाजप क असे हणता त.
Public Revenues < Public Expenditure (Deficit Budget)
साव जिनक उ प न < साव जिनक खच (Balance Budget)
सनातनवादी अथ त संतुिलत अंदाजप काचा पुर कार करतात . यां या मते,
सरकारन े आप या उ प नाप े ा जा त खच क नये अशा अित र खचा चे
अथ यव थ ेवर ितकुल प रणाम होतात .
सनातनवादी अथ त ांनी तुटी या अथ संक पाला िवरोध केला असला तरी
मंदी या काळात आिथ क थैय सा य कर यासाठी तुटीचा अथ संक प उपयु ठरतो.
३) महसुली अथ संक प (Revenue Budget) :
महसुली अंदाजप कात सरकार चा महसुली खच आिण महसुली उ प न यांचा
समाव ेश होतो. महसुली उ प नाम य े कर आिण करे र उ प न उदा. आयकर , िनगमकर ,
अबकारी कर यांचा समाव ेश होतो. तर करे र महसुलाम य े सरकार ार े केले या
गुंतवणूक वरील याज, लाभांश, सरकारी सेवावरील फ , दंड यांचा समाव ेश होतो आिण
महसुली खचा म ये कम चा या ं या वेतनावरील खच , शासनावरील खच यांचा समाव ेश
होतो.
४) भांडवली अंदाजप क (Capital Budget) :
भांडवली अंदाजप कात सरकार या भांडवली उ प न व खचा चा समाव ेश होतो.
भांडवली उ प नाम य े लोकांकडून घेतले या कजा चा समाव ेश होतो आिण भांडवली
खचा म ये कजा या परतफ ेडीचा समाव ेश होतो.
अंदाजप काच े इतर कार (Other Types of Budget)
१) योजना व योजन े र अथ संक प (Plan and Non -Plan Budget ) :
योजना अथ संक पात शेती, उ ोग , वाहतूक व दळणवळण, उजा , सामािजक
सेवा वगैरे े ाशी संबंिधत सरकार या िव ीय तरतुद चा समाव ेश असतो . याऊलट
योजनाबा अथ संक पात सरकार या योजनाबा खचा या बाबतीतील तरतुद चा
समाव ेश असतो .
२) मु य अथ संक प आिण पुरक अथ संक प (Main an d Supplementary
Budget ):
संपूण राजकोषीय वषा साठी सादर कर यात येणारा अथ संक प हणज े मु य
अथ संक प होय. मु य अथ संक प हणज े सरकारच े वािष क िववरणप क असून यात
सरकार या उ प न व खचा चा अंदाज िदलेला असतो . देशात यु , भूकंप, महापुर अशा munotes.in
Page 32
32
आिणबाणी या काळात पुरक अथ संक प हा सरकारला अिधक माणात खच करावा
लागतो . परंतु नेहमी या कर महसुलातून िमळणा या उ प नात ून हा खच भागिवण े श य
नसते, ते हा पुरक अथ संक पाचा अवल ंब केला जातो. आिणबाणी या प रि थतीत सरकार
पुरक अथ संक प सादर करते.
३) शू य-आधा रत अथ संक प (Zero - based Budget) :
ा. मस े ह यां या मते, शू याधा रत अथ संक प हणज े केवळ वाढीव बदला ंचा
िवचार न करता संपूण अंदाजप काचा सम िवचार करणे होय. शू याधा रत अथ संक पात
मागील वषा चा आधार घेतला जात नाही िकंवा मागील वषा या खचा चा आधार शू य
समजून अंदाजप क तयार केले जाते.
आपली गती तपासा :
१) अंदाजप क हणज े काय?
२) अंदाजप का या िविवध कारा ंचा आढावा या.
३.६ साव जिनक अंदाजप काची रचना (STRUCTURE OF PUBLIC
BUDGET)
अंदाजप का या रचनेव न सरकार या महसुली आिण भांडवली खा यावरील
उ प न व खचा ची मािहती िमळते. साव जिनक अंदाजप काची रचना पुढील त यात
दश िवली आहे.
munotes.in
Page 33
33 त ा माक ं ३.१ म ये साव जिनक अंदाजप काची रचना दाखिवली आहे.
अंदाजप काम य े उ प न व खचा ची िवभागणी महसुली व भांडवली खा याम य े केली
जाते.
१) महसुली खाते (Revenue Account) - महसुली खा याम य े महसुली उ प न व
अपेि त महसुली खच यांचा समाव ेश होतो.
अ) महसुली उ प न (Revenue Receipts) - महसुली उ प नाम य े य व अ य
करापास ून िमळणारे उ प न , शु क, दंड, अनुदान, साव जिनक उ ोगात ून िमळणारा
उ प न, गुंतवणूक वरील लाभांश, आरो य , बँिकंग या सरकारी सेवांपासून िमळणारे उ प न
या सव उ प नाचा समाव ेश महसुली उ प नात होतो.
ब) महसुली खच (Revenue Expenditure) - महसुली खचा त िवकास काया वरील
खच , पायाभ ूत सुिवधांवरील खच , सरकारी कम चा या ंचे वेतन, सरकार चा शासक य
खच , िविवध योजना ंना िदलेली अनुदाने, कज परतफ ेडीचा खच यांचा समाव ेश महसुली
खचा त होतो.
२) भांडवली खाते (Capital Account) - भांडवली खा याम य े भांडवली उ प न व
भांडवली खच यांचा समाव ेश होतो. जमीन , इमारती , यं सामु ी यावर होणारा खच हणज े
भांडवली खच होय.
अ) भांडवली उ प न (Capital Receipt) - भांडवली उ प नाम य े बाजार कज , बा
कज , कज वसुली यांचा समाव ेश होतो. याच माण े आजारी साव जिनक उ ोगा ंचे भांडवल
िवकून िमळाले या पैशाचा समाव ेश याम य े होतो.
ब) भांडवली खच (Capital Expenditure) - भांडवली खच हणज े असा खच क
यापास ून पु हा भांडवल िनिम ती होते. व तू व सेवां या उ पादनासाठी केलेला खच ,
िवकास काया साठी केलेला खच , इमारत , बांधकाम , जमीन , यं साम ु ी यांवर केले या
खचा चा समाव ेश भांडवली खचा त होतो. भूदल, नौदल आिण वायुदल या तीनही सै य
दलासाठी केले या खचा चा समाव ेश भांडवली खचा त होतो.
सारांश :
थोड यात , अंदाजप क हे सरकार या उ प न व खचा चे िववरण असत े.
अंदाजप काव न आप याला सरकार या महसुल व भांडवली उ प न व खचा ची क पना
येते. रा ीय उ प न व खाते तयार कर यासाठी गरजेची असल ेली बचत, गुंतवणूक,
उपभोग , िव ीय मालम ा व दािय व यासंबंधीची सम ल ी आिथ क मािहती अंदाजप क
पुरवते आिण हणूनच सरकार अंदाजप का या साहा यान े संपूण अथ यव थ ेवर िनयं ण
ठेव याचा य न करते.
munotes.in
Page 34
34
आपली गती तपासा :
१) साव जिनक अंदाजप काची रचना प करा.
३.७ आधुिनक अथ यव थ ेत सरकारची भूिमका (ROLE OF
GOVERNMENT IN A MODERN ECONOMY)
शासनाला िविवध कारची काय करावी लागतात . शासन यव था , भांडवलशाही ,
समाजवादी , सा यवादी कोण याही कारची असली तरी शासनाची भूिमका मह वाची
असत े. शासना या भूिमकेचा िवचार करत असताना सनातनवादी व आधुिनक ि कोनात ून
करावा लागतो .
सनातनवादी ि कोन (Classical Approach) :
ॲडम ि मथ सार या सनातनवादी अथ शा ां या मते, १८ या शतकात
शासनाची भूिमका मया िदत असावी असा िवचार मांडला. ॲडम ि मथ या मते, सरकारन े
फ पुढील काय करावीत .
१) परक य आ मणापास ून देशाचे र ण करावे.
२) कायदा व याय यव थ ेसाठी आदश शासन यं णा िनमा ण करावी .
३) शासन यव थ ेने समाज उपयोगी सेवा पुरवा या .
४) िकंमत यं णा मजबूत क न खाजगी उप मा ंना ो साहन देणे.
थोड यात , शासनाची भूिमका संकुिचत व पाची होती.
आधुिनक ि कोन (Modern Approach) :
आधुिनक काळात सरकारन े क याणकारी रा याची भूिमका ि वकारली . यामुळे
सरकारची जबाबदारी व काय याम य े वाढ होत गेली. कायदा , सु यव था , यायदान या
काया बरोबरच पूण रोजगार , सु यव था , िकंमत ि थरता , आिथ क िवकास , आिथ क
िवषमता कमी करणे अशी अनेक आधुिनक व िवकासा मक काय सरकारला करावी लागत
आहेत. थोड यात , आधुिनक अथ यव थ ेत सरकारची भूिमका मह वाची आहे.
१) आिथ क िवकासाला चालना देणे :
आिथ क िवकासाचा वेग वाढिवण े, हे मह वाच े काय सरकारला करावे लागत े
यासाठी सरकार शेती, उ ोग व सेवा े ातील उ पादन वाढीस ेरणा देते यासाठी munotes.in
Page 35
35सरकार करात घट करते, साव जिनक खचा त वाढ करते आिण म यवत बँकेमाफ त
याजाच े दर कमी करते.
२) रोजगारात वाढ करणे :
बेकारी दूर क न रोजगारात वाढ करणे हे मह वप ूण काय सरकारला करावे लागत े.
पुण रोजगार िनमा ण कर यासाठी सरकार अंदाजप कात तरतूद करते. यामुळे शेती,
उ ोग व सेवा े ांचा िवकास होतो आिण े ातील रोजगार वाढीस चालना िमळते.
३) दा र य व िवषमता कमी करणे :
िवकसनशील देशासमोर दा र य व िवषमता ही फार मोठी सम या आहे. फार
मोठी संप ी लोकस ं ये या मोज या भागाला िमळते आिण संप ीचा कमी वाटा
लोकस ं ये या मोठया भागाला िमळतो. यामुळे देशात मोठया माणात िवषमता आहे ही
िवषमता दूर कर यासाठी सरकार उ च उ प न गटावर य कर आकारत े आिण
गरीबा ंसाठी क याणकारी योजना राबिवत े. यामुळे उ प न व संप ी या वाटपातील
िवषमता कमी हो यास मदत होते.
४) साव जिनक सेवांचा पुरवठा करणे :
मोफत वापरा या व तु हणज े र ते, कायदा , सु यव था या होय. या व तूंचा
पुरवठा मु बाजारात होत नाही. हणून या व तू सरकारला पुरवा या लागतात .
याच माण े िश ण , आरो य या सामािजक सेवांचा पुरवठा देखील सरकार करते. िश ण ,
आरो य या सेवा मु बाजारात उपल ध असतात . समानता आिण कामगार उ पादकता
सुधार यासाठी या गुणव ाप ूण व तू मह वप ूण अस यान े सरकार यांचा पुरवठा करते.
हणून बह तेक सरकार े मोठया माणात रा यान े दान केलेले िश ण आिण आरो य सेवा
पुरिवतात .
५) आिथ क क याणात वाढ करणे :
आिथ क िवकासाबरोबर देशा या क याणात वाढ कर यासाठी सरकार िश ण ,
आरो य , रोजगार इ. वाढ क न लोकांचे राहणीमान सुधारते. सरकार जे हा लोकांना
रोजगार , उ प न आिण दज दार व तू व सेवांचा पुरवठा करते; ते हाच लोकां या क याणात
वाढ होते. आधुिनक काळात लोकां या क याणात वाढ कर यासाठी सरकारला य न
करावेच लागतात .
६) ादेिशक समतोल िवकास घडवून आणतो :
देशा या सरकारला अथ यव थ े या सव भूभागांचा समतोल माणात िवकास
घडवून आणावा लागतो . शहरी भागात उ ोगध ं ाचा िवकास होत असताना ामीण
भागाकड े दुल क न चालणार नाही आिण हणूनच ामीण भागाम य े शेती, उ ोग व सेवा
े ांचा िवकास घडवून आण यासाठी शासनाला मह वाची जबाबदारी पार पाडावी लागत े.
सरकार ामीण मागास भागात गुंतवणूक करते. यामुळे ामीण भागात रोजगार पातळी व
उ प न पातळीत वाढ घडून येते.
munotes.in
Page 36
36
३.८ सारांश (SUMMARY)
साव जिनक आय ययात सरकारच े उ प न व खच यािवषयी संबंधीत त वांचा
अ यास केला जातो. अिलकडील काळात आधुिनक अथ यव थ ेत सरकार या काया त
वाढ झा यान े सरकार या खचा त मोठया माणात वाढ झाली आहे. साव जिनक उ प न व
साव जिनक खच हे सरकारच े दोन मह वपूण िव ीय यवहार आहेत. सरकारला आपला
खच भागिव यासाठी उ प न िमळवावे लागत े. सरकारला आपल े िव ीय यवहार काही
मुलभूत त वां या आधार े करणे आव यक आहे. कारण यामुळे मह म सामािजक लाभ
िमळतो.
३.९ वा याय (QUESTIONS)
१) मह म सामािजक लाभाच े डॉ. डा टन यांचे त व प करा.
२) मह म सामािजक लाभाचा मस े ह यांचा ि कोन िवशद करा.
३) साव जिनक अंदाजप काची या या सांगून थोड यात मािहती िलहा.
४) साव जिनक अंदाजप काच े िविवध कार प करा.
५) साव जिनक अंदाजप काची रचना प करा.
६) आधुिनक अथ यव थ ेत शासना या भूिमकेचे वण न करा.
munotes.in
Page 37
37४
करारोपण
घटक रचना :
४.० उ ी ये
४.१ ताव ना
४.२ कराचा अथ व या या
४.३ कराची वैिश ये
४.४ कराची भूिमका
४.५ कराचे वग करण
४.६ य कर
४.७ अ य कर
४.८ आदश कर प तीची वैिश ये
४.९ करघात , सं मण व करभार
४.१० लविचकता अिण करभारा ंचे िनधा रण
४.११ सारांश
४.१२ वा याय
४.० उि ये (OBJECTIVES)
करांचा अथ आिण या या अ यासण े.
करांची वैिश ये अ यासण े.
य कर आिण अ य करां या गुणदोषा ंचा अ यास करणे.
करघात , कर सं मण व करभार संक पना ंचा अ यास करणे.
४.१ तावना (INTRODUCTION)
सरकारला आपला खच भागिव यासाठी उ प न िमळव याचा मुख ोत हणज े
कर होय. आधुिनक लोकशाही यव थ ेत क याणकारी रा यात सरकार या काया त वाढ
झा यान े ही काय पूण कर यासाठी सरकारला मोठया माणात खच करावा लागतो .
सरकारला आपला खच भागिव यासाठी उ प न िमळवावे लागत े आिण उ प न
िमळिव यासाठी सरकार कर मागा चा अवलंब करते. तुत करणात आपण कराचा अथ व
या या , कराची भूिमका, कराचे वग करण , आदश कर प तीची वैिश ये, करघात , कर munotes.in
Page 38
38
सं मण, करभार , लविचकता आिण करभारा ंचे िनधा रण या घटका ंचा सिव तर अ यास
करणार आहोत .
४.२ कराचा अथ आिण या या (MEANING AND DEFINITION
OF TAX )
कर हा सरकार या उ प नाचा मुख ोत आहे. य व अ य करापास ून
सरकार आपला खच भागव यासाठी उ प न िमळवीत असत े. कर या संक पन ेचे वेगवेगळया
अथ त ांनी वेगवेगळया कार े या या िद या आहेत.
ॲडम ि मथ – “कर हणज े या बद यात करदा याला नेम या र कम ेची सेवा िदली जात
नाही, असे साव जिनक स ेकडून आकार यात येणारे स च े अंशदान होय.”
ा. सेिलगमन – “कोण याही िवशेष लाभाचा िवचार न करता सवा या समान िहतासाठी
केलेला खच भ न काढ यासाठी जनतेने सरकारला िदलेली स ची वग णी होय.”
ा. ब े टेबल – “ य िकंवा सं था यां याकड ून सरकारन े स न े वसूल केलेली हणज े कर
होय.”
४.३ कराची वैिश ये (FEATURES OF TAX)
िविवध अथ त ांनी केले या या यांव न कराची पुढील वैिश ये आढळतात.
१) कर हे स च े देणे असत े.
२) कर आकार याचा अिधकार फ सरकारलाच आहे.
३) कर आकारणी माग मह म सामािजक िहताचा उ ेश असतो .
४) कर आकारणी आिण कर वसुलीला काय ाच े अिध ापन असत े.
५) कर भर याम ुळे य ला कोणताही य लाभ िमळत नाही.
६) काही करांचे सं मण करता येते.
४.४ करांची भूिमका (ROLE OF TAXATION)
क याणकारी रा याचा ि वकार के यामुळे आधुिनक काळात सरकार या काया त
वाढ झाली आहे आिण यामुळे सरकारचा खच वाढत चालला आहे. हा खच भागिव यासाठी
सरकारला करां या मा यमात ून उ प न िमळवावे लागत े. सरकार कर मागा तून िमळालेले
उ प न समाजा या क या ासाठी खच करते. या ीको णातून करांची आिथ क िवकासातील
भूिमका मह वप ूण आहे.
१) आिथ क िवषमता कमी करणे – कर आकारणीमाग े आिथ क िवषमता कमी करणे, हा
मुख उ ेश असतो . सरकार उ प न कर, संप ी कर या मागा ने ीमंताकडील उ प न munotes.in
Page 39
39काढून घेते आिण गरीबां या क याणासाठी खच करते. कर उ प ना तून सरकार गरीबांना
रोजगार पुरिवते. िश ण , आरो य सुिवधा उपल ध क न देते. यामुळे ीमंत व गरीब
यां या उ प नातील दरी कमी हो यास मदत होते.
२) दा र य कमी करणे – भारतासार या िवकसनशील देशात दा र याचे माण जा त
आहे आिण आिथ क िवकासात दा र य िनमु लन कर यासाठी सरकार ीमंतावर अिधक
दराने कर आकारत े आिण िमळणा या उ प नाचा वापर गरीबां या क याणासाठी खच
करेल. यामुळे गरीबांचे उ प न वाढून दा र यात घट होईल.
३) समतोल िवकास सा य करणे – समतोल िवकास सा य कर यात करांची भूिमका
मह वप ूण आहे. देशातील काही देश िवकिसत , तर काही देश मागास असतात . यामुळे
िवकासात असमतोल िनमा ण होतो. िवकासाच े लाभ सवा ना समान माणात िमळावे
हणून सरकार करयं णेचा िवचार करते. औ ोिगकरण अिवकिसत भागात हो यासाठी
अिवकिसत भागातील उ ोगध ं ांना करात सवलत िदली जाते. यामुळे अिवकिसत
भागातील उ ोगा ंत गुंतवणूक वाढून समतोल िवकासास चालना िमळते.
४) चैनी या व अनाव यक व तूचा उपभोग कमी करणे - चैनी या व तू, मादक य,
अफू, चरस, गांजा या व तूवर सरकार उ च दराने कर आकारत े. यामुळे या व तू या
िकंमती वाढतात व या व तूचा उपभोग कमी होतो. थोड यात , अनाव यक व तूंचा आिण
चैनी या व तूचा उपभोग कमी कर यात करांची भूिमका मह वप ूण आहे.
५) भाववाढीवर िनयं ण ठेवणे – भाववाढीवर िनयं ण ठेव यासाठी सरकार य करांचे
दर वाढवून लोकांकडील अित र यश काढुन घेते. यामुळे व तु व सेवांची मागणी
कमी होऊन देशातील भाववाढ िनयं णात ये यास मदत होते.
६) बचत व गुंतवणूक त वाढ करणे – बचत व गुंतवणूक त वाढ करणे हा एक उ ेश कर
आकारणीमाग े असतो . देशा या िवकासाकरता भांडवलिनिम ती आव यक असत े आिण
भांडवलिनिम ती ामु यान े बचत व गुंतवणूक वर अबलंबून असत े. सरकार बचतीत वाढ
हो यासाठी करात सवलत देते. या बचतीचा वापर गुंतवणूक साठी केला जातो. यातून
उ पादनात व रोजगारात वाढ होते.
७) िनया तीत वाढ करणे – कर आकारणीमाग े िनया तीत वाढ करणे हा देखील उ ेश असतो .
या व तू िनया त के या जातात . या व तू या उ पादनावर सरकार कमी दराने कर
आकारत े आिण िनया तीला ो साहन देते. यवहारतोलातील ितकुलता कमी
कर यासाठी िनया तीत वाढ आव यक आहे. करां या साहा यान े िनया तीत वाढ क न
परक य चलन िमळिवता येते.
अशा कार े कर आकारणीमाग े फ उ प न िमळिवणे हा उ ेश नसतो तर, कर
आकारणीमाग े देशा या आिथ क िवकासाला हातभार लावण े, हा मुख उ ेश असतो .
munotes.in
Page 40
40
आपली गती तपासा .
१) करा या िविवध या या ंचा आढावा या.
२) कर आकारणीची वैिश ये कोणती ?
३) करांची भूिमका प करा.
४.५ कराच े वग क रण (CLASSIFICATION OF TAXES)
सरकार अनेक कर आका न उ प न िमळिवत असत े. करांचे व प , उ ेश,
कररचना इ यादी व न करांचे वग करण कर यात येते. या अनेक कार या वग करणाप ैक
आपण फ एकाच कार या वग करणाचा येथे िवचार करणार आहोत .
करांचे वग करण
य कर अ य कर
१) उ प नावरील कर १) अबकारी कर
i) वैयि क आयकर i) क ि य अबकारी कर
ii) महामंडळ कर ii) रा य अबकारी कर
२) संप ीवरील कर २) सीमाकर / जकात कर
i) मालम ा कर i) आयात कर
ii) देणगी कर ii) िनया त कर
iii) संपती कर
3) भांडवली यवहारातील कर 3) िव कर
भांडवली लाभ कर i) क ीय िव कर
ii) रा य िव कर
४) सेवा कर
५) करमण ूक कर, वाहनावरील कर
न दणी श ु क, रा याच े कर
करघात कोणावर पडतो आिण करभार कोणाला सहन करावा लागतो . याव न
करांचे य व अ य कर असे वग करण केले जाते.
munotes.in
Page 41
41४.६ य कर (DIRECT TAXES)
य करा या या या –
डॉ टर डा टन – “ य कर हणज े या य न े काय ान ुसार कर भरणे आव यक
असत े, याच य कड ून वसूल केला जाणारा कर हणज े य कर होय.”
ा. जे.एस.िमल – “जे हा सरकारचा हेतू या य वर कर लाद यात आला, याच
य न े तो भरावा असा असतो , तो य कर होय.”
बॅ टेबल – “ य कर हणज े असा कर क , जो िनयिमत आिण कायम घटना ंवर लवला
जातो.”
य कर हणजे असे कर क जे दुस यांवर ढकलता येत नाहीत . ा. िशरास यां या
मते, य ची मालम ा व उ प न यावर आकार यात येणारे कर हे य कर आहेत. य
कर या य वर आकारल े जातात , याच य कड ून वसुल केले जातात . थोड यात ,
कराघात आिण करभा र एकाच य वर पडत असेल तर यास य कर असे हणतात .
य कराच े गुण (Merits of Direct Taxes) :
१) य कर करदेय मतेवर आधारल ेले असतात - य कर य ची आिथ क मता
ल ात घेऊन आकारल े जातात . य कर करदा याची आिथ क कुवत, उ प न,
करदा याचा उपभोग खच िवचारात घेऊन आकारल े जात नाही. करदा याच े उ प न
वाढत असेल, तर करांचे माणही वाढिवता येते. थोड यात , य कर ीमंतांकडून
अिधक वसुल केले जातात .
२) य करात िनि तता असत े – य करांचे दर िनि त असतात . यामुळे
करदा याला कर िकती भरावा लागेल, कधी भरावा लागेल याची िनि त क पना येते.
यामुळे करदाता आप या उ प नात ून तेवढी र कम भर याची आधीच तरतूद करतो .
या माण े सरकारला य करापास ून िकती र कम जमा होणार , याची क पना असत े.
यामुळे सरकारला आप या खचा या िविवध योजना आखता येतात.
३) य कर आिथ क िवषमता कमी करतात – य कर गतशील दराने आकारल े
जातात . ीमंताकड ून अिधक दराने कर वसूल केले जातात आिण गरीबांना या करात ून
वगळले जाते. य करापास ून जमा होणारा पैसा गरीबां या क याणकारी योजना
राबिव यासाठी खच केला जातो. यामुळे गरीब व ीमंत यां या उ प नातील िवषमता
कमी हो यास मदत होते.
४) य कराम य े लविचकता असत े – य कर लविचकत े या कसोटीला उतरणार े
असतात . सरकारला जे हा जा त उ प नाची गरज असत े, ते हा य करां या दरात
वाढ होते. कारण य करांचा भार ीमंतावर जा त पडतो . याउलट अ य करां या
दरात वाढ के यास िकंमतीत वाढ होते. परंतु य करां या दरात वाढ के यास
िकंमतीवर प रणाम होत नाही, हणून सरकारला अिधक उ प नाची गरज भास यास
करा या दरात वाढ क न उ प न िमळिवता येते. munotes.in
Page 42
42
५) य कर िमत यय े या कसोटीला उतरणार े असतात –- य करां या वसुलीचा
खच कमी असतो . कारण करदा याला हे य कर वत: सरकार या ितजोरीत भरावे
लागतात . यामुळे अनाव यक खच टाळला जातो.
६) य करापास ून मोठ्या माणात उतप न िमळते –- य कर हे गितशील कर
असतात . उ प न वाढीबरोबर य करां या दरात वाढ केली जाते. यामुळे सरकारला
य करांपासून मोठया माणात उतप न ा होते.
७) य कर जागृतता िनमा ण करतात – य कर नाग रका ंम ये सामािजक व
राजक य जागृकता िनमा ण करतात . आपण करांपासून शासनाला िकती र कम देत
आहोत . याची नाग र कांना जाणीव असत े. यामुळे करांपासून िमळणा या उ प नाचा
उपयोग शासनान े यो य प तीन े करावा , अशी नाग रका ंची अपे ा असत े. य करांची
जाणीव करदा याला अस याम ुळे ते जागृत असतात आिण लोकशाही शासन णालीत
अशी जागृकता फार मह वाची असत े.
य कराच े दोष (Demerits of Direct Taxes) :
य कराम य े गुण असल े तरी काही दोषदेखील असतात . हे दोष पुढील माण े
आहेत.
१) य कर हे अनु पादक असतात – य कर हे अनु पादक ठर याची शवयता
जा त असत े. कारण य करांचे बचत आिण गुंतवणूक कर याची इ छा आिण मता
यावर ितकूल प रणाम होतात . यामुळे उ पादन कमी होऊन असे कर अनु पादक
ठरतात .
२) य करात कर चुकवेिगरी आढळते - य करात काय ातील पळवाटांचा अवलंब
क न कर चुकव याचा य न केला जातो जे करदात े मािणकपण े आप या उ प न ,
संप ी, उपभोग खचा िवषयी खरी मािहती देतात, या करदा याला जा त कर भरावे
लागतात. याउलट जे करदात े खोटी मािहती देतात. यांना कमी कर भरावे लागतात .
३) करदेय मता ठरिवण े कठीण असत े – य कर हे करदेय मतेनुसार आकार यात
येतात. य कर हे करदेय मतेनुसार आकार यात येतात. परंतू येक यि ची
आिथ क मता ठरिवण े कठीण असत े. कारण उ प न समान असल े तरी सवा या गरजा,
खच करदा यावर अवलंबून असणा या माणसांचे माण सारख े नसते. हणून उ प न
सारख े असले तरी कर भर याची मता वेगवेगळी असत े.
४) य कर अि य असतात – य कर हे आप या उ प नात ून य पण े
करदा याला भरावे लागतात . यामुळे ते लोकात अि य असतात . य कर हे एकरकमी
ावे लागतात . यामुळे असे कर भरणे करदा यास ासदायक वाटतात .
५) य करात काही वगा वर अ याय हो याची श यता असत े – य कर हे अ यायी
व पाच े ठ शकतात . कारण समाजातील लोकां या उ प नाच े व संप ीच े िबनचूक
मोजमाप करणे अवघड क न काही य कर चुकवतात पण काही करदा या ंना मा कर
चुकिवण े श य नसते. यांना कर ावाच लागतो . munotes.in
Page 43
43६) य कर हे गैरसोयीच े असतात – य कर हे करदा या या ीने गैरसोयीच े
असतात . करदा याला आप या उ प न व खचा ची मािहती शासनाला ावी लागत े.
करदा याला आप या उ प न व खचा चा िहशोब ठेवावा लागतो . पावतीप क े भरताना
विकलाचा स ला यावा लागतो . विकलाची फ ावी लागत े. कर र कम एकरकमी
भरावी लागत े. हे सव करदा या या ीने ासदायक असत े. तसेच सरकार या ीने हे
गैरसोयीच े असत े. कारण सरकारचा कर वसुली यं णा नेमावी लागत े. यासाठी फार मोठा
खच करावा लागतो .
अशा कार े य करांम ये गुण व दोष आढळून येतात.
४.७ अ य कर (INDIRECT TAXES)
अ य कर हणज े असे कर होत क यांचा भार दुस यावर ढकल ता येतो.
अ य करां या बाबतीत कराघात एका य वर आिण करभार दुस या य वर पडतो .
अ य कर हे सव साधारणपण े व तूवरील कर असतात . हे कर उ पादक िव े यावर
आकारल े जातात . उदा. उ पादन शु क, िव कर, करमण ूक कर इ यादी .
अ य करां या या या
१) डॉ. डा टन – “कर हा एका य वर आकार यात आलेला असतो , परंतु तो कर
अंशत: िकंवा पूण त: दुसरी य भरत असत े, या करास अ य कर हणतात .”
२) ो. जे.एस िमल – “एखा ा य वर कर आकार यान ंतर ती य तो कर दुस या
य कड ून वसुल क न भरेल, अशी शासनाची अपे ा असत े. अशा कराला अ य
कर हणतात .”
३) बॅ टॅबल – “अ य कर हणज े असा कर िक जो ैमािसक आिण िविश घटनावर
लावला जातो.”
४) “कराघात आिण करभार एकाच य वर न पड़ता िनरिनरा ळया य वर पडत असेल,
तर यास अ य कर हणतात . हणज ेच या करां या बाबतीत पूण त: िकंवा अंशत:
सं मण होते, तो अ य कर होय.”
अ य करांचे गुण (Merits of Direct Taxes) :
१) अ य कर सोयीच े असतात - अ य कर करदात े आिण सरकार दोघां याही ीने
सोयीच े असतात . अ य कर एकरकमी ावे लागत नाहीत . हे कर व तू व सेवां या
िकंमतीत समािव अस यान े आपण कर देतो, याची जािणव होत नाही. अ य कर हे
उ पादकाकड ून व यापा या ंकडून वसूल करणे सरकारलाही सोयीच े असत े.
२) कर चुकिवता येत नाही – य कर व तू या िकंमतीत समािव अस यान े ते
चुकिवता येत नाहीत . कर टाळून व तूची खरेदी श य नसते. जर कर चुकवायचा असेल
तर नाग रकाला या व तू या उपभोगापास ून वंिचत हावे लागत े. या व तूचा उपभोग
याला घेता येत नाही. munotes.in
Page 44
44
३) अ य कर लविचक असतात – अ य कर लविचकत े या कसोटीला उतरणार े
असतात . या करांची या ी मोठी असत े. सरकारला जे हा अिधक उ प नाची गरज
असत े, ते हा सरकार अ य करां या दरात वाढ करते. या व तूवर कर आकार यात
आ याम ुळे नंतर या व तूची मागणी जर अलविचक असेल, तर या व तूवरील कर
वाढवून सरकारला आव यक तेवढे उ प न िमळिवता येते. चैनी या व तू, मादक य
यावरील करां या दरात वाढ क न सरकारला अिधक उ प न िमळिवता येते.
४) अ य करांचा आघात यापक असतो – अ य कर समाजातील येक य ला
ावे लागतात . कारण हे कर व तूवर आकार यात येतात आिण य ना व तूची
आव यकता वाटत अस यान े या व तूंची खरेदी करावी लागत े व खरेदी या वेळी या
व तूवरील कर ावे लागतात .
५) अ य करां या साहा यान े सामािजक येतात – सामािजक सुधारणा ंचे साधन हणून
या करांचा उपयोग केला जाऊ शकतो . या व तू आरो य िवघातक तसेच अनाव यक
आहेत, यांचा उपयोग मया िदत करणे, अ य कराम ुळे श य होते.
६) अ य करां या वसुलीचा खच कमी करणे – अ य करां या वसुली खच य
करां या तुलनेत कमी िदसतो. कारण अ य कर हे व तूं या िकंमतीत समािव
असतात . यामुळे अ य कर करदा याला य पण े भरावा लागत नस यान े
करदा या ंचा शासनाशी संबंध येत नाही. कर देणा या नाग रका ं या तुलनेत कर भर याची
वैधािनक जबाबदारी यां यावर येऊन पडते, अशांची सं या कमी अस यान े अ य
कर वसूलीचा खच कमी असतो .
अ य कराचे दोष (Demerits of Indirec t Taxes ) :
१) अ य करांपासून िमळणा या उ प ना बाबत अिनि तता असत े – अ य
करापास ून सरकारला िनि त िकती उ प न िमळेल, याबाबत शा ती नसते. कारण
लोकां या आवडी -िनवडी , अिभ ची यां यात बदल होत अस याम ुळे मागणी बदलत
असत े. मागणीतील बदलाम ुळे अ य करापास ून सरकारला िकती उ प न िमळेल याचा
अंदाज सरकारला करता येत नस याम ुळे खचा या योजना िनि त आखता येत नाहीत .
२) आिथ क िवषमत ेत वाढ होते – अ य कर आिथ क िवषमत ेत वाढ करतात . अ य
करांचा भार ीमंत वगा वर कमी आिण गरीब वगा वर जा त पडतो . गरीब वगा चे उ प न
आधीच कमी अस याम ुळे अ य कराम ुळे गरीबांची यश घटते आिण आिथ क
िवषमत ेत वाढ होते.
३) अ य कर बचतीवर ितक ूल प रणाम करतात – अ य कर व तू या िकंमतीत
समािव अस याम ुळे व तूची िकंमत वाढ होते. वाभािवक उपभो या चा खच वाढतो .
यामुळे लोकांची बचत होते. munotes.in
Page 45
45४) अ य कर भाववाढीस उ ेजन देतात – अ य कराम ुळे भाववाढ होते. या
व तूवर कर लाद यात आलेले आहेत यां या िकमती वाढतात हणज े अ य कर
भाववाढ िनमा ण कर यास कारणीभ ूत ठरतात .
५) अ य कराम ये जागृकतेचा अभाव असतो – अ य कराम ुळे सामािजक व
राजिकय जागृकता िनमा ण होत माही. कारण कर र कम व तू या िकंमतीत समािव
अस यान े करदा याम य े आपण कर भरत आहोत , याची जािणव राहत नाही. यामुळे
सरकार आप या पैशाचा वापर शासन कसा करते, यािवषयी जागृक नसते.
६) वसूलीचा खच जा त असतो – अ य करां या वसूलीचा खच फार मोठा येतो. कर
िनधा रण व कर वसूली करता फार मोठी शासिकय यं णा तयार ठेवावी लागत े. अ य
कर लहान र कमा ंम ये अनेक लोकांकडून वसूल करावे लागतात . यामुळे वसूलीचा खच
जा त असतो .
अशा कार े य व अ य करां या गुणदोषा ंची चचा के यानंतर असा िन कष
येतो क , चांग या प तीत दो ही कारच े कर असाव ेत. कारण दो ही कर पर पर िवरोधी
नसून पर पर पुरक आहेत. हणूनच सरकार ने दो ही कार या करांम ये उिचत संतुलन
साधून दो ही करांचा देशा या िवकासाकरीता उपयोग केला पािहज े.
आपली गती तपासा .
१) य कर हणज े काय?
२) य करां या गुणांचा आढावा या.
३) य कराच े दोष कोणत े?
४) अ य कर हणज े काय?
५) अ य करां या गुणदोषा ंचा आढावा या.
४.८ आदश करप तीची व ैिश ये (FEATURES OF GOOD TAX
SYSTEM )
१) चांगली कर प ती मह म सामािजक िहत सा य करत े.
२) चांगली कर प ती सरकारला भरप ूर महस ूल िमळव ून देते.
३) चांगली कर प ती समाजाला कर िद याम ुळे करावा लागणारा याग कमी करत े.
४) उ प न व स ंप ी या वाटपातील िवषमता कमी करत े.
५) चांगली कर प ती बचत व ग ुंतवणुक ला उ ेजन द ेते. munotes.in
Page 46
46
६) चांगली कर प ती द ेशा या अथ यव थ े या िवकासाला उ ेजन द ेते.
७) चांग या कर प तीम य े य व अ य करा ंचा यो य कार े सम वय घडव ून
आणल ेला असतो.
८) चांगली कर प ती गरजे या व त ूं या उ पादनाला उ ेजन द ेते आिण च ैिन या व तुंचे
उ पादन कमी करत े.
९) चांगली कर प त द ेशा या सवा गीण आिथ क िवकासाला मदत करत े.
वरील सव गुण वैिश ांनी यु कर प ती आदश कर प ती मानली जाऊ शकत े.
४.९ कराघात , करभार आिण करस ं मण (IMPACT, INCIDENCE
AND SHIFTING OF TAXATION)
कराघात, करभार आिण करस ं मण या स ंक पना करआकारणीशी स ंबंिधत
आहेत. करआकारणी व वस ुली यात एक िविश ि या असत े आिण ि य ेतच कराघात,
करभार व करस ं मण या ि या अ ंतभू त असतात. कराघात, करभार व करस ं मण या
संक पना सात यान े वापर या जातात, ते हा या ंचा अथ समजाव ून घेणे आव यक आह े.
कराघात (Impact of Tax) :
कराचा आघात स ु वातीला या य वर पडतो , यास काराघात हणतात. कर
आकार यान ंतर लग ेच होणारा प रणाम हणज े कराघात होय. या य वर कर
भर याची कायद ेशीर जबाबदारी असत े आिण याच य ला सरकारकड े कर जमा
करावा लागतो. या य वर कराघात होतो. पर ंतु ती य या करातील काही भाग
दुस यावर ढकल याचा य न करत े.
करसं मण (Shifting of Tax) :
कराची र कम द ुस यावर ढकल या या ि य ेस करस ं मण अस े हणतात. या
य वर कर आकारला जातो ती य सरकारला स ु वातीला कर द ेते, पण न ंतर ती
य कराचा भार पुढे िकंवा माग े असे ढकल याचा य न करत े; यास करस ं मण
असे हणतात.
करभार (Incidence of Tax ) :
सरकारन े कर लाद यान ंतर करस ं मणाची ि या पूण होऊन िजथ े कराचा मौि क
भार पडतो या य ला करस ं मण करता य ेत नाही , या य लाच कर सहन
करावा लागतो , या य वर करभार पडतो. थोड यात , सरकारन े आकारल े या
कराच े ओझ े अंितमतः क ुणावर पडत े, हे सांगणे हणज े करभार होय.
करभाराच े कार (Type s of Incidence of Tax) :
१) डॉ.डा टन या ंनी करभाराच े पुढील कार सा ंिगतल े आहेत.
I) मौि क भार - मौि क भार हणज े पैशा या पात िदला जाणारा कर होय. मौि क
भाराच े दोन कार पडतात. munotes.in
Page 47
47अ) य मौि क भार ( Direct Money Burden) –
य प ैशा या पा त जेवढी र कम सरकारी ितजोरीत जमा करतात, ती एक ूण
र कम हणज े य मौि क भार होय.
ब) अ य मौि क भार ( Indirect Money Burden) –
व तूवर कर लाद यान ंतर या व त ू या उ पादकाला या व त ूची िव
कर याप ूव कर भरावा लागतो. बाजारात व त ूची िव होईपय त यान े भरल ेली कर र कम
अडकून पडत े, जर करदा यान े ही र कम इतर ग ुंतवली असती तर याला याज िमळाल े
असत े, हा करदा यावर पडणारा अ य मौि क भार होय.
II) वा तव करभार ( Real Burden) :
कर िद याम ुळे य ला जो याग सहन करावा लागतो , याला वा तव करभार
हणतात. वा तव करभाराच े दोन कार पडतात.
अ) य वा तव करभार (Direct Real Burden) -
य वा तव करभार िवचारात घ ेताना नाग रका ंना करावा लागणारा याग
िवचारात घ ेतला जातो. थोड यात करदा याला कर भर याम ुळे आिथ क समाधानाचा जो
याग करावा लागतो, यालाच कराचा य वा तव भार अस े हणतात.
ब) अ य वा तव करभार (Indirect Real Burden) –
कर आकारणीम ुळे व तूची िकंमत वाढ ून या व त ूचा उप भोग कमी होतो. याम ुळे
मागणी कमी होत े. थोड यात , उपभोगातील घट हणज े अ य वा तव भार होय.
२) उसु ला िह स या ंचे करभाराच े कार :
िमसेस उसु ला िह स या ंनी करभाराच े दोन कार सा ंिगतल े आहेत.
अ) औपचा रक करभार (Formal Incidence) -
एका ठरािवक कालावधीत एका िविश करा ंपासून ितजोरीत ज ेवढी र कम जमा
केली जात े, ती र कम हणज े औपचा रक करभार होय.
ब) भावी करभार (Effective Incidence) –
भावी करभारास प रणामकारक करभार अस ेही हणतात. करा ंचे ओझ े
यािठकाणी ि थरावत े, यास भावी करभार हणतात. याला श ेवटी करभार सहन
करावा लागतो, या यावर भावी करभार पडतो.
करसं मण (Shifting of Ta xation) :
कराघात आिण कर भार या स ंक पनांचा अ यास क े यानंतर आपण करस ं मण
संक पना अ यासणार आहोत. कारण काराघात आिण करभार या ंचा संबंध करस ं मणावर
अवल ंबून असतो. करस ं मण ह े य करा ं या बाबतीत श य नसत े. तर करस ं मण
अ य करा ं या बाबतीत श य असत े. करस ं मणाच े दोन कार क ेले जाते. munotes.in
Page 48
48
१) अ गामी करस ं मण (Forward Shifting)
२) ितगामी करस ं मण (Backward Shifting)
“करभार प ूण तः िकंवा अंशतः ह ता ंत रत कर याची ि या हणज े करस ं मण होय. ”
अ गामी करस ं मण (Forward Shifting) :
उ पादकावर कर लाव या वर या कराचा भार घाऊक िव े यावर – घाऊक िव ेता
िकरकोळ िव े यावर – िकरकोळ िव ेता ाहकावर कर ढकलतो , याला अ गामी कर
सं मण हणतात.
अशा कार े अंितमतः करभार ाहकाला सहन करावा लागतो.
ितगामी करस ं मण (Backward Shifting) :
जे हा सरकार ने लादल े या कराचा भार उ पादक माग े ढकलतो, या स ं मणाला माग े
होणार े सं मण िक ंवा ितगामी करस ं मण अस े हणतात.
ितगामी करस ं मण िकंमती या मा यमात ून केले जात े. जे हा िक ंमत वाढत े,
ते हा अ गामी करस ं मण आिण जे हा िकंमत कमी होत े, ते हा ितगामी करस ं मण
असत े.
४.१० लविचकता आिण करभाराच े िनधा रण (ELASTICITY AND
DETERMINATION OF TAXATION)
करभारा चा आधुिनक िस ा ंत डॉ.डा टन या ंनी मांडला. आध ुिनक िस ा ंतकारा ंनी
मागणी व प ुरवठया या आधार े करभाराच े प ीकरण क ेले आह े. याम ुळेच आध ुिनक
िस ांतालाच मागणी व प ुरवठयाचा िस ा ंत अस े हणतात. या िस ा ंताचे ितपादन
करणा या अथ शा ाम य े ा. स ेिलंगमन व ा. एजवथ हे मुख मानल े जातात. ा.
सेिलंगमन यां यामत े करभारा या स ं मणाचा म ूलतः िकंमतीचा असतो. करभाराच े
सं मण ख रेदी िव या यवहारा या व ेळी िक ंमतीत बदल क न क ेले जाते. हणज ेच जर
व तूवर कर आकार यात आला अस ेल आिण िव े याला या क राचा भार ाह कांवर
ढकलायचा अस ेल तर याला या व त ूची िकंमत वाढवावी लाग ेल. पर ंतु िकंमतवाढ करता
येणार क नाही , हे या व त ू या पुरवठया या लविचकत ेवर अवल ंबून अस ेल.
व तूचा िविनमय होत असताना करभाराच े सं मण होत अस यान े असे आढळत े
िक, जर कर आकार यान ंतर व त ूची िकंमत वाढणार अस ेल तर करभार प ूण पणे ाहकावर
पडेल आिण कर आकार यान ंतर व त ू या िक ंमतीत बदल होणार नस ेल तर कराचा भार
पूण पणे िव े याला सहन करावा लाग ेल.
ा. डा टन या ंनी मागणी व प ुरवठया या लविचकत ेवर आधा रत य मौि क
करभाराच े िवभाजन कस े होते, ते प क ेले आहे. munotes.in
Page 49
49१) इतर प रि थती ि थर असताना कर आकारल े या व त ूंची मागणी िजतक अिधक
लविचक , तेवढी या व त ूवरील करा ंचा भार िव े यावर जा त राहील.
२) इतर प रि थती ि थर असताना प ुरवठयाची लविचकता ज ेवढी अिधक त ेवढा करभार
ाहकावर जा त राहील.
मागणीची लविचकता व करभार (Elasticity of Demand and
Incidence of Tax )
१) पूण लविचक मागणी (Perfectly Inelastic Demand)
व तूसाठी असणारी मागणी प ूण पणे अलविचक अस ेल आिण प ुरवठा लविचक
असेल तर कराचा स ंपूण भार ाहकावर पड ेल.
आकृती मांक ४.१ पूण लविचक मागणी
आकृतीम य े DD हा मागणी व OX अ ाला ल ंब प आह े. मुळचा SS हा
पुरवठा व आिण DD हा मागणी व एकम ेकांना E िबंदूत पश करतात. त े हा मागणी व
पुरवठया या समतोलात ून OP िह िकंमत िनि त होत े. PT एवढा कर व त ूवर आकार यात
येतो. याम ुळे पुरवठा व SS, असा वर सरकतो आिण नवीन समतोल िब ंदू E िमळतो.
आता िक ंमत OT िनि त होत े. मुळ या व त ू या िक ंमतीत PT एवढी वाढ होत े. आिण PT
एवढाच कर आकाराला जातो. हणज ेच करा ंचा संपूण भार ाहकावर पडतो.
munotes.in
Page 50
50
२) पूण लविचक मागणी (Perfect Elastic Demand) :
पूण लविचक मागणी या प रि थतीत स ंपूण करभार िव े यावर पडतो.
आकृती मांक ४.२ पूण लविचक मागणी
वरील आक ृतीत PD हा मागणी व आ िण SS हा पुरवठा व आह े. मागणी प ूण
लविचक अस याम ुळे संपूण करभार िव े याला सहन करावा लागतो. या ि थतीत व त ूची
िकंमत कर आकार या पूव आिण कर आकार यान ंतर OP एवढीच होती. हणज ेच संपूण
करभार िव े याला सहन करावा लागतो.
३) अिधक लविचक मागणी (More Elastic Demand) :
अिधक लविचक मागणी या ि थतीत जा तीत जा त करभार िव े यावर आिण
कमी करभार ाहकावर पडतो, याच े प ीकरण प ुढील आक ृती या साहा यान े करता य ेईल.
आकृती मांक ४.३ मागणी व पुरवठा munotes.in
Page 51
51आकृतीम य े DD हा मागणी व आिण SS हा पुरवठा व एकम ेकांना E िबंदूत
पश करतात. त े हा OP िकंमत आिण OM पुरवठा असतो. सरकारन े E,T एवढा कर
आकाराला असता िक ंमत OP व न OP होते. E1T या एक ूण कर र कम ेपैक E1R एवढा
करभार ाहकावर आिण RT एवढा करभार िव े यावर पडतो. िव ेता जा त करभार
आिण ाहक कमी करभार वीका रतो.
४) कमी लविचक मागणी (Less Elastic Demand) :
कमी लविचक मागणी आिण सव साधारण लविचक प ुरवठा असताना िव े यावर
पडले या एक ूण कारभाराप ैक िव ेता जा त करभार ाहकावर ढकलतो आिण कमी
करभार उ पादकावर पडतो. याच े प ीकरण प ुढील आक ृती या साहा यान े करता येईल.
आकृती मांक ४.४ कमी लविचक मागणी
कमी लविचक मागणी या ि थतीत SS हा पुरवठा व आिण DD हा मागणी व
एकमेकांना E िबंदूत पश करतात. त े हा OP िकंमत आिण OM मागणी व प ुरवठा िनि त
होतो. सरकार एक ूण ET एवढा करभार िव े यावर आकारत े, ते हा व त ूची िक ंमत OP
पय त वाढत े. हणज ेच ER एवढा जा त करभार ाहक आिण RT एवढा कमी करभार
िव ेता सहन करतो.
५) एकक लविचक मागणी (Unitary Elastic Demand) :
एकक लविचक मागणी आिण सव साधारण प ुरवठा िदल ेला असताना सरकारन े
आकारल े या कराप ैक िन मा करभार िव ेता आिण िन मा करभार ाहक सहन करतो.
पुढील आक ृतीत ही ि थती दश िवली आह े.
munotes.in
Page 52
52
आकृती मांक ४.५ एकक लविचक मागणी
सरकार उ पादकावर E1T एवढा कर आकारतो. या ि थतीत म ुळचा SS हा
पुरवठा व S1S1 होतो आिण िक ंमत OP पासून OP1 पय त वाढत े. याम ुळे E,1T या
एकूण कराप ैक E1R ह कर ाहक , तर RT एवढा कर िव ेता सहन करतो. हणज े एकक
लविचक मागणी या ि थतीत 50% करभार िव ेता आिण 50% करभार ाहक सहन
करतो.
पुरवठयाची लविचकता आिण करभार (Elasticity of Supply and
Incidence of Tax)
इतर प रि थती ि थर असताना प ुरवठयाची लविचकता जेवढी जा त त ेवढा
करभार ाहकावर जा त आिण िव े यावर कमी राहील.
१) पूण लविचक प ुरवठा (Perfectly Elastic Supply) :
पुरवठा प ूण लविचक असताना िव े यावर ज ेवढया माणात कर आकारला जातो
तेवढया माणात िक ंमतीत वाढ होत े आिण िक ंमतीतील वाढीएवढा करभार ाहक सहन
करतो.
आकृती मांक ४.६ पूण लविचक पुरवठा munotes.in
Page 53
53आकृतीम य े मुळचा SS हा पुरवठा व आिण DD हा मागणी व एकम ेकांना E
िबंदूत पश करतात. त े हा OP िकंमत आिण OM मागणी व प ुरवठा िनि त होतो. सरकार
E1T एवढा कर आकारतो. त े हा िक ंमत OP होते, हणज ेच ET एवढा सव कर ाहक
सहन करतो. प ूण लविचक प ुरवठया या ि थतीत स ंपूण करभार ाहकावर पडतो.
२) पूण अलविचक प ुरवठा (Perfectly Inelastic Supply) :
पुरवठा प ूण अलविचक असताना सरकारन े उ पादकावर कर आकारला असता
व तूची िकंमत बदलत नाही, हणज ेच करभार िव ेता सहन करतो.
आकृती मांक ४.७ अलविचक पुरवठा
आकृतीम य े DD हा मागणी व आिण SS हा पुरवठा व एकम ेकांना E िबंदूत
पश करतात. त े हा OP िकंमत िनि त होत े. सरकार E1 E2 एवढा करभार आकारत े. परंतु
OP हीच िक ंमत ि थर राहत े, याम ुळे संपूण करभार िव ेता सहन करतो.
३) कमी लविचक प ुरवठा (Less Elastic Supply) :
पुरवठा कमी लविचक असताना जा त करभार िव ेता सहन करतो आिण कमी
करभार ाहक सहन करतो.
आकृती मांक ४.८ कमी लविचक पुरवठा munotes.in
Page 54
54
मुळचा SS हा पुरवठा व आिण DD हा मागणी व या ंचे संतुलन E िबंदूत होत े,
ते हा OP िकंमत िनि त होत े. सरकारन े एकूण E1 E3 एवढा कर आकार याम ुळे पुरवठा
व S1S1 होतो आिण मागणी व ास E1 िबंदूत पश करतो. व त ूची िक ंमत OP होते,
एकूण E2 E3 करभार िव ेता सहन करतो. कमी लविचक प ुरवठया या ि थतीत जा त
करभार िव े यावर पडतो.
४) अिधक लविचक प ुरवठा (More Elastic Supply) :
अिधक लविचक प ुरवठया या ि थतीत जा त करभार ाहकावर आिण कमीत
कमी करभार िव े यावर पडतो.
आकृती मांक ४.९ अिधक लविचक पुरवठा
आकृतीम य े मुळ या DD या मागणी व ास SS हा पुरवठा व E िबंदूत पश
करतो, त े हा OP ही िकंमत िनि त होत े. सरकारन े E1 E3 एवढा एक ूण कर आकारला , तर
यापैक E1 E2 एवढा जा त कर ाहकावर पडतो. E2 E3 एवढा कमी कर िव ेता सहन
करतो.
५) एकक लविचक प ुरवठा (Unitary Elastic Supply) :
एकक लविचक प ुरवठया या ि थतीत सव साधारण लविचक मागणी िद ली
असताना सरकारन े आकारल े या एक ूण कराप ैक 50% कर िव ेता आिण 50% कर
ाहक सहन करतो.
munotes.in
Page 55
55
आकृती मांक ४.१० एकक लविचक पुरवठा
सरकारन े उ पादकावर E1 E3 एवढा कर आकारला असता SS हा मुळचा प ुरवठा
व S1 S1 होतो आिण म ुळची OP िह िकंमत OP1 होते. आिण प ुरवठयाम ये OM एवढी
घट होत े. एकूण E1 E3 या कराप ैक E1 E2 एवढा कर ाहक सहन करतो , तर E2 E3 कर
िव ेता सहन करतो. थोड यात , एकक मागणी या प रि थतीम ुळे 50% करभार ाहक
सहन करतो आिण 50% करभार िव ेता सहन करतो.
४.११ सारांश (SUMMARY)
देशातील सरकारला जनत ेला ा वे लागणार े स च े देणे हणज े कर होय. सरकार
कर मागा ने जे उ प न िमळिवत े ते देशातील नाग रका ं या क याणासाठी खच करत े. करांची
िवभागणी व ेगवेग या कार े केली जात े. करांचे मुख य आिण अ य कर अस े कार
पडतात. करा ंची आिथ क िवकासातील भ ूिमका मह वाची आह े. कराचा वापर आिथ क
िवषमता कमी कर यासाठी, समतोल ाद ेिशक िवकास सा य कर यासाठी , बचत ,
गुंतवणुक त वाढ कर यासाठी क ेला जातो. अशा कार े कर आकारणी माग े फ उ प न
िमळिवण े ह उ ेश नसतो. तर कर आकारणी माग े देशा या आिथ क िवकासाला हातभार
लावण े ह मुख उ ेश असतो.
४.१२ वा याय (QUESTIONS)
१) करां या िविवध या या ंचा आढावा या .
२) करांची वैिश ये सांगा.
३) य क राची या या सा ंगून गुणदोषा ंचा आढाव या.
munotes.in
Page 56
56
४) अ य कराची या या सा ंगून गुणदोषा ंचा आढावा या.
५) आदश कर प तीची व ैिश ्ये कोणती ?
६) िटपा िलहा.
i) करभार
ii) करसं मण
iii) मागणीची लविचकता आिण करभार
iv) पुरवठयाची लविचकता आिण करभार
munotes.in
Page 57
57मॉडयुल ३
५
साव जिनक खच
घटक रचना :
५.० उि य े
५.१ तावना
५.२ साव जिनक खचा चा अथ
५.३ साव जिनक खचा चे मह व
५.४ साव जिनक खचा ची त व े
५.५ साव जिनक खचा चे प रणाम
५.६ साव जिनक खचा चे वग करण
५.७ डा टनच े वग करण
५.८ वॅगनरचा साव जिनक खचा चा िनयम
५.९ साव जिनक खच हे िव ीय धोरणाच े साधन आहे
५.१० सारांश
५.११
५.१२ संदभ
५.० उि ये OBJECTIVES)
साव जिनक खचा ची संक पना समजून घेणे.
साव जिनक खचा चे वग करण आिण साव जिनक खचा ची त व े यां याशी
िव ा या ना प रिचत करण े.
वॅगनर या साव जिनक खचा या काय ामागील सै ांितक कारण प ूण पणे
िव ा या ना समज ू शकेल.
िव ा या ना साव जिनक खच हे िव ीय धोरणाच े साधन हणून समजाव ून
सांगणे.
.
५.१ तावना (INTRODUCTION)
१९ या शतकातील रा य हे ामु यान े पोिलस रा य होते, परंतु २० या
शतकातील रा य हे एक क याणकारी रा य आहे याच े मु य उ ी नाग रका ं या
आिथ क, राजक य आिण सामािजक क याणाला ो साहन देणे आहे. संपूण रोजगार , munotes.in
Page 58
58
िवकास काय म, िश ण [िवनाम ू य] आिण सामािजक सुर ा उपाय तयार कर यासाठी
आिण िटकव ून ठेव यासाठी सरकार पैसे खच करते. रा ीय संर णावरील खच
सामा यत : एकूण खचा या िन या भागाचा आहे. शहरीकरणा या सतत या ि य ेमुळे
जीवन आिण समृ ी या संर णावरील खचा त िव तार होतो आिण साव जिनक आरो य ,
िश ण आिण णालय े, खेळाची मैदाने, संघिटत मनोरंजन, पाणी, र ते, रे वे आिण
क याण आिण मदतीची तरतूद यांसार या इतर काया वर िव तार होतो.
१९२९-३३ या जागितक महामंदीने (Great Depression) सरकारन े
आिथ क ि याकलाप आिण नवीन काया म ये ह त ेप कर याची आिण सहभागी
हो याची गरज दश िवली. उ ोग , शेती, कामगार , पूण रोजगार , लोकक याणाला चालना
आिण अथ यव थ े या सव े ांवर िनयं ण यासाठी सरकारन े िविवध उपाययोजना
के या.
साव जिनक खचा या वाढी या इतर कारणा ंम ये लोकशाहीचा उदय,
िकंमतपातळीत वाढ, साव जिनक कजा त वाढ आिण यानंतर वाढीव याजदर , आिथ क
रा वादा या भावन ेची वाढ आिण वयंपूण तेची इ छा इ याद चा समाव ेश आहे.
साव जिनक िव िवषयक मागील करणा ंम ये आ ही साव जिनक िव ाचा एक
मह वाचा पैलू हणून अथ संक प आिण करआकारणीची तपासणी केली आहे. शा ीय
अथ त ा ंना ब याच काळापास ून करआकारणी या सम या ंम ये रस आहे. आधुिनक
अथ त ा ंचा असा िव ास आहे क , साव जिनक खचा चा करआकारणीप े ा कमी
मह वाचा नाही. िकंबह ना साव जिनक खच ही साव जिनक िव ाची आणखी एक अ यंत
मह वाची बाजू आहे. या करणात , आपण साव जिनक खच हे साव जिनक िव ाच े एक
मह वाच े े हणून तपास ू.
५.२ साव जिनक खचा चा अथ (MEANIN G OF PUBLIC
EXPENDITURE)
साव जिनक खचा ची या या अशी केली जाऊ शकते क , "क , रा य आिण
थािनक सरकारा ंसार या साव जिनक अिधका या ंनी लोकां या सामूिहक सामािजक
इ छा पूण कर यासाठी केलेला खच साव जिनक खच हणून ओळखला जातो."
साव जिनक खच ही साव जिनक िव ाची मह वाची शाखा आहे. ही जवळजवळ
आिथ क यं णा नाही. शा ीय अथ त ा ंचा असा िव ास होता क ,"ते सरकार सवा त
चांगले आहे जे कमीत कमी शासन करते". याचा अथ अथ यव थ ेत सरकारची
भूिमका िकमान असावी . शा ीय अथ त हे लायस ेझ फेअर धोरणाच े अनुयायी होते.
( हणज े सरकारी ह त ेप नाही.)
munotes.in
Page 59
59आिथ क िवचारातील केि सयन ांतीनंतर १९३० या दशकात साव जिनक
िव िवषयक नवीन ीकोन मा िवकिसत झाला. आधुिनक अथ त ा ंचा असा िव ास
आहे क , साव जिनक खचा ची सकारा मक भूिमका आहे, िनि त उि े सा य
कर यासाठी . जा तीत जा त समाजक याणाला चालना देणे, हे याचे येय आहे. आज
रा याला क याणकारी रा य हणून मा यता दे यात आली आहे, हणून याला इतर
अनेक काय करावी लागेल.
आधुिनक युगात साव जिनक खचा ची खालील उि े आहेत:-
१. सामािजक आिण आिथ क क याण जा तीत जा त कर यासाठी सामािजक
इ छांची तरतूद करणे.
२. रोजगार आिण आिथ क िवकासाची पूण पातळी राख यासाठी इ तम
पातळीवरील गुंतवणूक ची तरतूद करणे.
३. भांडवल िनिम तीत सुधारणा क न पायाभ ूत सुिवधांची तरतूद करणे.
४. उ प न आिण संप ीच े समान िवतरण करणे.
५. रा ीय सुर ा राख यासाठी .
६. कायदा व सु यव था आिण अंतग त सुर ा यांची देखभाल .
५.३ साव जिनक खचा चे मह व (SIGN IFICANCE OF PUBLIC
EXPEDITURE)
साव जिनक खच पुढील मागा नी देशा या िवकास ि य ेत मह वप ूण भूिमका बजावतो :-
१. आिथ क ओ हरह ेड्स तयार क न .
२. संतुिलत ादेिशक िवकास खरेदी क न .
३. शेती आिण उ ोगा या िवकासात वाढ क न .
४. खिनज संसाधन े, कोळसा आिण तेल यांचे शोषण आिण िवकास क न .
५. ामीण िव ुतीकरण काय मा ार े सरकार ामीण िवकास घडवून आणू शकते.
५.४ साव जिनक खचा ची त वे (PRINCIPLES OF PUBLIC
EXPEDITURE)
साव जिनक खचा ची सरकारी पैसे खच कर यासाठी साव जिनक
अिधका या ंसाठी काही माग दश क त वे आहेत, यांनाच खचा ची त वे हणूनही ओळखल े
जाते.
१ . जा तीत जा त सामािजक फाय ाच े त व :
या त वामागील उ ेश असा आहे क जनतेचा पैसा सामा य कारणासाठी खच
केला पािहज े आिण समाज क याणाला चालना िदली पािहज े. तो समाजा या िविश munotes.in
Page 60
60
गटा या फाय ासाठी खच केला जाऊ नये. साव जिनक खचा मुळे उ पादन वाढल े
पािहज े, िवषमता दूर झाली पािहज े आिण सवा या क याणाला चालना िदली पािहज े.
याने अंतग त शांतता सुरि त केली पािहज े आिण बा आ मकत ेपासून संर ण देखील
केले पािहज े.
२. काटकसरीच े त व :
अिधका या ंनी आप या खचा त अ यंत काटकसरीच े अनुसरण करणे अपेि त
आहे. जनते या पैशाचा गैरवापर होऊ नये आिण याचा प रणाम कोणताही अप यय
होऊ नये. जे हा जे हा करआकारणी ार े पैसे उभे केले जातात , ते हा या बद यात
साव जिनक खचा मुळे जा तीत जा त फायदा झाला पािहज े, यामुळे उ पादनावर
ितकूल प रणाम िनमा ण होता कामा नये. काटकसरीच े त वाचा अथ गैरमाग असा नाही.
याचा सरळ अथ , सव कार या उधळप ीला ितबंध असा होतो.
३. मंजुरीचे त व :
साव जिनक ािधकरणा या मंजुरीिशवाय पैसे खच क नयेत. याचबरोबर या
उ ेशाने तो मंजूर कर यात आला होता, यासाठी ही र कम खच करणे आव यक आहे.
हे सुिनि त करेल क :
उधळप ी टाळली जाते.
यो य ऑिडट स न े केले जाते.
साव जिनक खचा वर िनयं ण आिण वैधािनक पय वे ण आहे.
खचा ने उि पूण केले आहे का, हे पािहल े जाते.
यो य मंजुरी अभावी साव जिनक िनधीचा गैरवापर आिण गैर यवहार होऊ
शकतो . येक िविधम ंडळान े थापन केले या लोकल ेखा सिमतीला ही उि े सा य
होताना िदसतात .
४. लविचकत ेचे त व :
याचा अथ असा होतो क गरज िकंवा प रि थतीन ुसार खच बदल यास वाव
असला पािहज े. साव जिनक खचा त कोणतीही कठोरता असू नये.
५. अित र त व :
अिधक माणात सरकारी खचा मुळे उ पादन , रोजगार आिण उ प न वाढल े
पािहज े. हा खच रा या या महसुलात असला पािहज े. तुटीची परवानगी केवळ थोडया
कालावधीसाठी आहे. संकटा या काळात सरकारला तुटीचे बजेट ठेव याची परवानगी
आहे. सामा य परतावा िमळा यान ंतर तूट चांगली केली पािहज े.
शेवटी, साव जिनक खचा ने आिथ क िवकास , थैय आिण सामािजक यायाला
चालना ावी. देशाची आिथ क आिण सामािजक उि े सा य कर यासाठी साव जिनक
खचा चे िनद श िदले पािहज ेत.
munotes.in
Page 61
61५.५ साव जिनक खचा चे प रणाम (EFFECTS OF PUBLIC
EXPEDITURE)
साव जिनक खच फायद ेशीर आहे कारण तो अथ यव थेवर अनेक िदशांनी
भाव पाडतो . साव जिनक खचा चे प रणाम नेहमीच फायद ेशीर असतात . हे काय मपण े
उ पादन कर याची लोकांची मता वाढतात. याचा प रणाम केवळ य च न हे तर
अ य पण े उ पादनावरही होतो. यामुळे समुदायाची उ पादक श वाढते. हे
सामािज क आिण आिथ क समानत ेला ो साहन देते आिण शेवटी उ प न , रोजगार आिण
क याण वाढवत े.
१. उ पादनावर प रणाम :
संर णावरील खच उ पादक होतो आिण तो संर णा मक खच बनतो. पायाभ ूत
सुिवधांचा िवकास उ पादन सुलभ करतो आिण या ार े रा ीय उ प न वाढिव यास
आिण पया याने दरडोई उ प न वाढिव यास मदत करते. मोफत िश ण , आरो य आिण
वै क य मदत यांसार या सामािजक सेवांवर होणारा खच , याम ुळे लोकांची काम
कर याची आिण बचत कर याची आिण उ पादक श वाचव याची मता वाढते.
२. िवतरणावर प रणाम :
समाजातील आिथ क िवषमता दूर कर यासाठी साव जिनक खच हे एक आदश
मा यम आहे. सरकारन े ीमंतांवर अिधक कर लावावा . इतक गोळा केलेली र कम
मोफत िश ण , वै क य मदत, व त अ न, अनुदािनत घरे, वृ ापकाळ िनवृ ीवेतन
इ याद वर खच केली पािहज े. साव जिनक खचा या या ि येमुळे ग रबा ं या बाजूने
रा ीय उ प नाच े पुनिव तरण होईल.
३. उ प न आिण रोजगारावर प रणाम :
साव जिनक खचा मुळे देशातील उ प न आिण रोजगारा या पातळीवर मोठया
माणावर असल ेली बेरोजगारी दूर होऊन प रणाम होतो. र ते, हाय ो -इलेि क
जनरेिटंगची कामे इ यादी साव जिनक कामांवर अिधक गुंतवणूक के याने अथ यव थ ेवर
गुणक प रणाम होईल आिण या ार े उ प न आिण रोजगार वाढेल. यामुळे उपभोग वाढ ेल
आिण पया याने उपभोग व तू उ ोग आिण भांडवली व तू उ ोग िवकिसत होतात .
अशा कार े, देशा या आिथ क िवकासात साव जिनक खच मह वाची भूिमका
बजावतो . हा खाजगी उ ोग आिण उप मा या िव तारासाठी आव यक वातावरण
देखील तयार करते.
५.६ साव जिनक खचा चे वग करण (CLASSIFICATION OF
PUBLIC EXPEDITURE)
वेगवेग या अथ त ा ंनी साव जिनक खचा चे िविवध व पात वग क रण केले
आहे. ा. ॲडम ि मथ यांनी सरकारन े केले या काया या आधार े साव जिनक खचा चे
वग करण केले आहे. जसे संर ण खच , यावसाियक खच आिण िवकास खच . munotes.in
Page 62
62
साव जिनक खचा चे वग करण हणज े िविवध व तूंची प तशीर यव था यावर सरकार
खच करते.
साव जिनक खचा चे िविवध कारात वग करण कर यात आले आहे. पिहली गो
हणज े, सरकारी खचा चे वग करण महसूल खच आिण भांडवली खचा त कर यात आले
आहे. महसूल खच हा नागरी शासन ( हणज े पोिलस , तु ंग आिण यायपािलका ),
संर ण दल, साव जिनक आरो य आिण िश ण यावर होणारा उपभोग खच आहे.
हा महसूल खच वारंवार येणारा आहे, जो वषा नुवष केला जातो. दुसरीकड े
िटकाऊ मालम ा तयार कर यासाठी भांडवली खच केला जातो. हा खच वारंवार न
हो याचा कार आहे. बह उ ेशीय नदी क प , महामाग , पोलाद क प इ याद या
उभारणीवर होणारा खच आिण यं साम ी आिण उपकरण े खरेदी करणे हा भांडवली खच
मानला जातो.
व तू आिण सेवांवर ह तांतरण देयके आिण खच . साव जिनक खचा चे आणखी
एक उपयु वग करण याला ह तांतरण देयके आिण ह तांतरण न केले या देयकांम ये
िवभागत े. ह तांतरण देयके अशा कार या खचा चा संदभ देतात, या या िवरोधात
वा तिवक संसाधन े ( हणज े व तू आिण सेवा) सरकारकड े संबंिधत ह तांतरण नाही.
१. महसूल आिण भांडवली खच :
(अ) महसूल खच : हा साव जिनक शासन , संर ण दल, साव जिनक आरो य आिण
िश ण , सरकारी यं णेची देखभाल , सबिसडी आिण याज देयके यावर होणारा पुन वाह
िकंवा उपभोग खच आहे. हे खच पु हा िनयिमत व पाच े आहेत आिण ते कोणतीही
भांडवली मालम ा तयार करत नाहीत . महसूल खचा चे वग करण िवकास आिण िबगर
िवकास खचा त केले जाते
i ) िवकास खच : देशा या िवकासात य िकंवा अ य पण े योगदान देणारा महसूल
खचा चा भाग हा िवकास महसूल खच हणून ओळखला जातो. यात सामािजक आिण
सामुदाियक सेवा आिण भौितक पायाभ ूत सुिवधां या देखभाल आिण कामकाजावरील
खचा चा समाव ेश आहे. उदाहरणाथ , शाळा, णालय े, िसंचन सुिवधा, वीज मंडळे
इ यादी िश ण आिण साव जिनक आरो य पायाभ ूत सुिवधांची देखभाल करणे.
ii ) अिवकास खच : आिथ क िवकासात थेट योगदान न देणारा महसूल खचा चा भाग
हा अिवकास महसूल खच हणून ओळखला जातो. याम य े संर ण आ थापना ं या
देखभालीवरील खच , शासक य खच , याज देयके, वृ ापकाळातील पे शन भरणे
इ याद चा समाव ेश आहे.
(ब) भांडवली खच : महामाग , बह उ ेशीय धरणे, िसंचन क प , यं साम ी आिण
उपकरण े खरेदी करणे यांसार या िटकाऊ मालम ा तयार कर यासाठी भांडवली खच
केला जातो. भांडवली गुंतवणुक या व पात वारंवार न येणारा खच आहे. अशा
खचा मुळे अथ यव थ ेची उ पादक मता सुधारेल अशी अपे ा आहे. munotes.in
Page 63
63 सव भांडवली खच उ पादक नसतात . आिथ क िवकासावर थेट प रणाम न
करणा या , परंतु देशा या सुर ेसाठी आव यक असल े या संर ण आ थापना ंवर
िवकास ेतर भांडवली खच होतो.
सरकारी शाळा, णालय े, ाथिमक आरो य क यांसार या सामािजक
पायाभ ूत सुिवधांवरील भांडवली खचा मुळे महसूल िमळू शकत नाही आिण हणूनच या
अथा ने उ पादक हणता येणार नाही, परंतु ते अ य पण े उ पादकता सुधार यास
हातभार लावतात .
२. उ पाद क आिण अनु पादक खच :
(अ) उ पादक खच : पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास , साव जिनक उ ोग िकंवा शेती या
िवकासावरील खच अथ यव थ ेत उ पादक मता वाढवतो आिण कर आिण कर
नसले या महसूला ार े सरकारकड े उ प न आणतो . अशा कार े यांना उ पादक खच
हणून वग कृत केले जाते.
(ब) अनु पादक खच : संर ण, याज देयके, कायदा व सु यव थ ेवरील खच यांसार या
उपभोगा या व पातील खच , साव जिनक शासन अशी कोणतीही उ पादक मालम ा
तयार करत नाही जी सरकारला उ प न िकंवा परतावा देऊ शकते. अशा खचा चे
वग करण अनु पादक खच हणून केले जाते.
३. अ-ह ता ंतरण खच आिण ह ता ंतरण खच :
(i) अ-ह ता ंतरण खच : व तू आिण सेवा खरेदी िकंवा वापर यासाठी केले जातात .
याम य े संर ण, िश ण , साव जिनक आरो य इ याद वरील खचा चा समाव ेश आहे.
भांडवली मालम ेवरील गुंतवणूक खच देखील अ-ह ता ंतरण खच आहे, कारण
सरकारला यां या बद यात भांडवली व तू आिण मालम ा िमळत े.
(ii) ह ता ंतरण खच : याम य े वृ ापकाळ पे शन, बेरोजगारी भ ा, आजारपणाच े फायद े,
साव जिनक कजा वरील याज देयके आिण अनुदान यावर होणारा खच यांचा समाव ेश
आहे.
४. योजना आिण योजन ेतर खच :
(अ) योजना खच : स या सु असल े या पंचवािष क योजन ेत नमूद केले या िवकास
योजना ंसाठी क सरकारन े वाटप केले या वािष क िनधी या खचा चा संदभ घेतला
जातो. उदाहरणाथ : औ ोिगक िवकास , कृषी िवकास , पायाभ ूत सुिवधा, िश ण आिण
आरो य इ.
(ब) योजन ेतर खच : चालू असल े या पंचवािष क योजन ेत समािव नसले या
सरकार या या सव खचा चा समाव ेश केला जातो. याम य े िवकास आिण िवकास ेतर
खच या दो ह चा समाव ेश आहे. खचा चा एक भाग हणज े याज देयके, पे शन इ. आिण
एक भाग आव यक दािय व आहे. उदा. संर ण आिण अंतग त सुर ा.
munotes.in
Page 64
64
५.७ डा टनच े वग करण (DALTON’S CLASSIFICATION OF
PUBLIC EXPEDITURE)
अथ त ूज डा टन यांनी साव जिनक खचा चे खालील यापक वग करण
दान केले आहे:
i. राजक य अिधका या ंवर खच हणज े रा प त माण े औपचा रक रा म ुखांची
देखभाल करणे.
ii. सरकारी िवभाग आिण काया लयां माण े देशाचे सामा य शासन िटकव ून
ठेव यासाठी शासक य खच .
iii. सश दल आिण पोिलस दलांची देखभाल कर यासाठी सुर ा खच .
iv. याय शासनावरील खचा म ये यायालय े, यायाधीश , सरकारी वक ल यांची
देखभाल करणे समािव आहे.
v. पायाभ ूत सुिवधांवरील खच , िसंचन इ यादी अथ यव थ े या िवकासाला चालना
दे यासाठी िवकासा मक खच .
vi. साव जिनक आरो य , सामुदाियक क याण , सामािजक सुर ा इ याद वरील
सामािजक खच , साव जिनक कज शु कात याज देणे आिण मूळ रकमेची
परतफ ेड करणे समािव आहे.
५.८ वॅगनरचा वाढ या रा य ि याकलापा ंचा िनयम (INCREASING
STATE ACTIVITY LAW OF WAGNOR)
वॅगनरचा वाढ या रा य ि याकलापा ंचा िनयम ॲडॉ फ वॅगनर यांनी ितपादीत
केला आहे. वॅगनर या जम न अथ त ा या मते, सरकार या कारवाया ंम ये मोठया
माणात आिण सखोल वाढ हो या या वृ ी आहेत. दुस या श दांत सांगायचे तर,
अथ यव था कालांतराने िवकिसत होत असताना सरकार या ि याकलाप िकंवा काय
वाढतात , असे हा िनयम ितपादीत करतो.
अथ यव थ े या िवकासाबरोबर सरका र नवीन काय , उप म हाती घेते आिण
जुनी काय अिधक सखोलपण े पार पाडली जातात . सरकारी काय आिण उप मा ंम ये
िव तार के याने साव जिनक खचा त वाढ होते. जम नी या आिथ क वाढीत ून काढल े या
ऐितहािसक पुरा यांवर वॅगनर यांनी आपला कायदा आधा रत केला असला तरी
िवकिसत आिण िवकसनशील अशा इतर देशांनाही हे िततकेच लागू होते.
िवसा या शतका या सु वातीपास ून िवकिसत देशांम ये आिण िवकसनशील
देशांम ये िवसा या शतका या म यापास ून साव जिनक खचा चा आकार वाढत आहे. याचे
कारण हणज े सरकारी कामकाज वाढल े आहे. या वाढीचा उ पादन , िवतरण , उपभोग ,
बचत आिण गुंतवणूक ार े आिथ क िवकास आिण िवकासावर दूरगामी प रणाम होतो. munotes.in
Page 65
65वॅगनरचा िनयम आिण वाइझमन -िपकॉक गृहीतकान े साव जिनक खचा त वाढ प केली
आहे. वॅगनर यां या मते, सरकार या भूिमकेत वाढ झा याम ुळे कोण याही
अथ यव थ ेतील साव जिनक खच वाढतो .
येक अथ यव थ ेतील सरकार खालील मूलभूत कत ये पार पाडत आहे.
१) भौितकवादी व तूं या उ पादनात सरकार गुंतलेले आहे.
२) अंतग त आिण बा सुर ा राख यात सरकार मह वाची भूिमका बजावत े.
३) सरकार यायालयामाफ त हणज ेच कायदा व सु यव था राखत सामािजक यायही
देते.
आपली कत ये पार पाड या या ि य ेत साव जिनक खच वाढतो . भारतात
१९५० -५१ पासून साव जिनक खचा त ने दीपक वाढ झाली आहे. साव जिनक खचा चे
जीडीपीच े माण १९९० -९१ पय त सात यान े वाढल े. १९५० -५१ म ये जीडीपी या
९.१ ट या ंव न १९९० -९१ म ये हे माण जीडीपी या २८.५ ट या ंपय त वाढल े.
१९९० -९१ ते १९९५ -९६ या काळात या माणात घट झाली. ते हापास ून हा कल
उलटला आहे आिण साव जिनक खचा या जीडीपीच े माण वाढत आहे.
१९९० – ९१ पासून एकूण साव जिनक खच (महसूल आिण भांडवल)
efJelleer³e Je(keÀesìerceO³es) mLetue osMeebleie&le GlHeeove ( ℅ ceO³es) 1990 -91
2007 -05
2009 -10 1,05,298
7,12,671
10,20,838 19.7
14.4
16.6
(Source: Economic Survey of India )
५.७.१ भारतातील साव जिनक खचा या वाढीची कारण े खालील आहेत:
१. संर ण : भारतातील वाढ या साव जिनक खचा त मुख योगदान देणारी गो हणज े
वाढता संर ण खच . संर ण खच १९८० -८१ म ये ३,६०० कोटी पया ंव न
२००९ -१० म ये ८६,८७९ कोटी पया ंवर पोहोचला आहे.
२. लोकस ं या : १९५१ म ये भारता ची लोकस ं या ३६ कोटी होती. २००१ म ये ते
१०२.९ कोटी पय त वाढल े. लोकस ं ये या या मोठया वाढीम ुळे सरकारन े िश ण ,
आरो य , पायाभ ूत सुिवधा, अनुदान आिण िवकास काय मांवर सतत वाढ या माणात
खच करणे आव यक केले आहे.
३. रा ीय उ प नात वाढ : साव जिनक खचा त वाढ हा थेट रा ीय उ प न आिण
दरडोई उ प नवाढीशी संबंिधत आहे. याचे कारण असे क , जसजस े उ प न िनवा ह
पातळी या पलीकड े जाते आिण लोकां या मूलभूत गरजा पूण होतात , तसतस े िश ण , munotes.in
Page 66
66
दळणवळण , वाहतूक, आरो य सेवा इ यादी साव जिनक व तूंची मागणी वाढते. अशा
कार े, सरकारा ंनी अशा व तूंवर अिधक खच करणे अपेि त आहे.
४. शहरीकरण : आिथ क िवकास आिण औ ोिगक करणाम ुळे शहरीकरण झाले आहे.
१९५१ म ये शहरी लोकस ं येची ट केवारी १७ ट के होती, तर २००१ म ये ती
सुमारे २८ ट के होती. शहरीकरणाम ुळे साव जिनक खच िकंवा शहरी पायाभ ूत सुिवधा
वाढ या आहेत.
५. सबिसडी : ग रबांना आव यक व तू आिण सेवा परवडतील हणून सरकार
वेगवेग या े ांना अनुदान देते. भारतात क सरकारची सबिसडी १९९० -९१ म ये
९,५८१ कोटी पया ंव न २००९ -१० म ये १,०६,००४ कोटी पया ंवर आली आहे.
६. िवकास काय म : भारत सरकार नेहमीच िनयोिजत िवकासासाठी किटब रािहल े
आहे. यासाठी िविवध भौितक आिण सामािजक पायाभ ूत सुिवधा क पा ंम ये मोठया
माणात गुंतवणूक करणे आव यक आहे. २००९ -१० म ये सरकारचा योजना खच
३,२५,१४९ कोटी पये होता.
७. दा र य िनमू लन आिण रोजगार िनिम ती : िनयोिजत काय माचा एक भाग हणून
सरकारन े दा र य आिण बेरोजगारी या सम या ंवर थेट ह ला कर यासाठी अनेक
काय म सु केले आहेत. यां या अंमलबजावणीसाठी सतत चालू असल े या खचा ची
आव यकता आहे.
८. साव जिनक कजा ची सवय : भारतातील बह तेक योजना भांडवली खच िविवध
ोता ंकडून साव जिनक कजा ारे िव प ुरवठा केला गेला आहे. सरकार या एकूण थिकत
कजा त सात यान े वाढ होत आहे. भारतात याजद ेयके ही खचा ची सवा त मोठी व तू
आहेत. १९८० -८१ म ये ती २,६०४ कोटी पया ंव न २००९ -१० म ये
२,२५,५११ कोटी पया ंवर गेली आहे.
९. शासक य यं णा : भारत सरकारची शासक य यं णा िवशाल असून गे या काही
वषा त ती अनेक वेळा िव तारली आहे. िविवध मं ालय े, िवभाग आिण काया लयांची
देखभाल , मोठया कम चा या ंना पगार देणे यामुळे गे या काही वषा त शासक य खचा त
वाढ झाली आहे.
१०. यायपािलका आिण अंतग त सुर ा : भारतात एक मजबूत आिण यापक
याय यव था आहे जी आप या नाग रका ं या ह का ंचे संर ण कर यासाठी तयार केली
गेली आहे. यायालय े आिण तु ंगांची देखभाल , यायाधीश आिण इतर कम चा यांचे
वेतन, तसेच अंतग त कायदा व सु यव था राख यात गुंतले या पोिलस दलांसाठी मोठा
खच करावा लागतो .
munotes.in
Page 67
67११. लोकशाही : भारत ही जगातील सवा त मोठी लोकशाही आहे, आवत िनवडण ुका
आिण राजक य ितिनध ची देखभाल यामुळे गे या काही वषा त साव जिनक खचा त
मोठया माणात वाढ झाली आहे.
५.९ साव जिनक खच हे िव ीय धोरणाच े साधन आहे (PUBLIC
EXPENDITURE IS A TOOL OF FISCAL POLICY)
िव ीय धोरण हणज े आिथ क प रि थतीवर भाव पाड यासाठी सरकारी खच
आिण कर धोरणा ंचा वापर, िवशेषत: यापक आिथ क प रि थती , यात व तू आिण
सेवांची एकूण मागणी , रोजगार , महागाई आिण आिथ क िवकास यांचा समाव ेश आहे.
िव ीय धोरण हणज े आिथ क प रि थतीवर भाव पाड यासाठी सरकारी खच आिण
कर धोरणा ंचा वापर. िव ीय धोरण मु यतः जॉन मेनाड के स यां या क पना ंवर
आधा रत आहे, यांनी असा युि वाद केला क सरकार े यवसाय च ि थर क
शकतात आिण आिथ क उ पादन िनयंि त क शकतात . मंदी या काळात , सरकार
एकूण मागणी वाढिव यासाठी आिण आिथ क िवकासाला चालना दे यासाठी कर दर
कमी क न िव तारा मक िव ीय धोरण वाप शकते. वाढती महागाई आिण इतर
िव तारा मक ल ण े ल ात न पाहता , सरकार आकुंचना मक िव ीय धोरणाचा
पाठपुरावा क शकते.
साव जिनक खच उ प न िनमा ण करणार े असतात आिण यात साव जिनक
कामांवरील भांडवली खच , मदत खच , िविवध कारच े अनुदान देयके, ह तांतरण देयके
आिण इतर सामािजक सुर ा लाभ अशा सव कार या सरकारी खचा चा समाव ेश आहे.
सरकारी खच हे िव ीय धोरणाच े मह वाच े साधन आहे.
यात वापर, गुंतवणूक आिण ह तांतरण देयके यां या िदशेने सरकारी खचा चा
समाव ेश आहे. सरकारी खचा त समािव आहे:
१. सरकार या दैनंिदन कारभाराची पूत ता कर या साठी खच .
२. भांडवली खच जे भांडवल उपकरण े आिण पायाभ ूत सुिवधांम ये सरकारन े केले या
गुंतवणूक या व पात आहेत.
३. सरकारी खच हणज े ह तांतरण देयके जी जीडीपीम य े योगदान देत नाहीत, कारण
उ प न केवळ एका गटाकड ून दुस या गटाकड े ह तांत रत केले जाते जे
रिस हरकड ून कोणत ेही थेट योगदान न देता.
सरकार आप या मोठया आिण सतत वाढ या काया या कामिगरीवर पैसे खच
क शकते. र ते बांधणे, िसंचन सुिवधा, व छतािवषयक कामे, बंदरे, नवीन भागांचे
िव ुतीकरण इ यादी साव जिनक कामाची नवी लाट सु होऊ शकते. सरकारी खचा त
कामगारा ंचा रोजगार तसेच अनेक व तू आिण सेवा खरेदी यांचा समाव ेश होता. या
खचा मुळे थेट कामगार आिण सािह य आिण सेवा पुरवठादारा ंना उ प न ा होते. थेट
प रणामा ं यित र गुणाकारा या काया या व पातही अ य प रणाम होतो. उ प न munotes.in
Page 68
68
झालेले उ प न ाहकोपयोगी व तूं या खरेदीवर खच केले जाते. लोकांकडून खच
कर याची या ी यां या सीमांत उपभोग वृ ीवर अवल ंबून असत े. मंदी या काळात
ाहकोपयोगी व तू उ ोगा ंम ये सव साधारणपण े अित र मता असत े आिण िविवध
व तूं या मागणीत वाढ झा या मुळे या उ ोगा ंम येही उ पादनात वाढ होते. िशवाय ,
साव जिनक गुंतवणुक चा काय म यावसािय कांची सव साधारण प रषद आिण प रणामी
गुंतवणूक कर याची यांची तयारी बळकट करेल. साव जिनक बांधकाम काय मांम ये
ाथिमक रोजगार दु यम आिण तृतीयक रोजगा राला वृ करेल आिण थोडयाच वेळात
अथ यव था िव तारमागा वर जाईल .
साव जिनक खचा या दोन संक पना ंम ये फरक केला जातो. नैरा या या
काळात 'पंप ाइिम ंग' ही संक पना आिण 'नुकसानभरपाई खच ' ही संक पना . पंप
ाइिम ंगम य े यवसायाचा आ मिव ास वाढिव या या आिण मोठया खाजगी
गुंतवणूक ला ो साहन दे या या उ ेशाने सरकारी खचा चे एक नेमके इंजे शन िनराश
अथ यव थ ेत समािव आहे. गुणक ि या बंद कर यासाठी हे ता पुरते िव ीय उ ेजन
आहे. असा युि वाद आहे क , करांपे ा कज घेऊन िव प ुरवठा केले या सरकारी
खचा त वाढ क न अथ यव थ ेत यश च े ता पुरते इंजे शन घेत याम ुळे सरकारला
मंदीतून कायम व पी पुन ा ी करणे श य आहे. पूण रोजगार राख यासाठी यु ो र
काळात सरकारा ंकडून पंप ाइिम ंगचा मोठया माणात वापर केला जात असे.
तथािप , वाढती बेरोजगारी रोख यात अपयशी ठर यावर आिण महागाईसाठी
जबाबदार धरले गेले ते हा नंतर ते बदनाम होते. खाजगी गुंतवणुक तील कमतरता भ न
काढून दे या या प हेतूने सरकारी खच मु ाम केला जातो, ते हा नुकसानभरपाईचा
खच केला जातो असे हटल े जाते. महागाईची ती ता कमी कर यासाठी आिण िकंमती
कमी कर यासाठी साव जिनक खचा चा वापर धोरणा मक साधन हणून देखील केला
जातो. जे हा महागाई या दरात वाढ हो या ची भीती असत े, ते हा सरकारी खच कमी
क न हे केले जाते. कमी साव जिनक खचा मुळे कमी झालेले उ प न अित र एकूण
मागणी दूर कर यास मदत करते.
५.१० सारांश (SUMMARY)
अथ यव थ े या िविवध सामािजक , आिथ क आिण िनयामक गरजा
भागव यासाठी साव जिनक खच आव यक आहे. साव जिनक खच आिण आिथ क िवकास
यां यातील संबंध चांग या कार े ओळखल े जातात . साव जिनक खच अनेक मा यमा ं ारे
आिथ क िवकास आिण सामािजक िवकासात ही योगदान देतो; उदाहरणाथ , कृषी आिण
औ ोिगक पायाभ ूत सुिवधांमधील गुंतवणूक मागासल ेले आिण पुढे दुवे िनमा ण करते
आिण रोजगारा या संधी िनमा ण करते. याच माण े आरो य आिण िश णातील
गुंतवणूक मुळे कामगारा ंची उ पादकता वाढू शकते आिण आिथ क िवकासात योगदान
िमळू शकते. साव जिनक खचा मुळे ल णीय वाढ-गुणक प रणाम हो याची अपे ा असली ,
तरी साव जिनक खचा या प रमाणाचा िनण य घेताना अनेक अडथळ े आहेत. साव जिनक munotes.in
Page 69
69खचा ची प रणामकारकता िवशेषत: खच वाटपाची रचना आिण िव ीय वातावरणाची
ि थती यांवर संवेदनशील आहे.
५.११ (QUESTIONS)
१. साव जिनक खच हणज े काय? याची उि े आिण मह व प करा.
२. साव जिनक खचा ची त व े काय आहेत?
३. साव जिनक खचा चे वग करण सिव तर समजाव ून सांगा.
४. आधुिनक युगात वाढ या साव जिनक खचा ची कारण े काय आहेत?
५. साव जिनक खचा चे अथ यव थ ेतील उ पादन आिण िवतरणावर काय प रणाम
होतात ?
६. साव जिनक खच िव ीय धोरणाच े भावी साधन हणून कसा वापरला जातो.
५.१२ संदभ (REFFERENCES)
१. जे. िहंद र स , जी. मायल ेस, (2006), इंटरिमिजएट पि लक इकॉनॉिम स ,
एमआयटी ेस.
२. हाव रोसेन, (२००५ ), पि लक फायना स , से ह थ एिडशन , मॅक ॉ िहल
पि लक ेश स.
३. कौिशकबस ू आिण माट स (एड), (2013), द यू ऑ सफड क पेिनयन टू
इकॉनॉिम स भारतात ऑ सफड युिन हिस टी ेस.
४. सूय एम.M., (1990), भारतातील सरकारी अथ संक प, रा क ुल काशक .
५. भािटया एच.एल., (२०१२ ), पि लक फायना स , िवकास काशन .
६. चौदा या िव आयोगाचा अहवाल , भारत सरकार .
munotes.in
Page 70
70
६
साव जिनक कज
घटक रचना :
६.० उि य े
६.१ तावना
६.२ साव जिनक कजा चा अथ
६.३ साव जिनक कजा चे कार / वग करण
६.४ साव जिनक कजा चे ओझे
६.५ तीन सम या
६.६ साव जिनक कज यव थाप नाचे मह व
६.७ साव जिनक कज यव थाप नाची चौकट
६.८ साव जिनक कजा चे प रणाम
६.९ साव जिनक कजा ची परतफ ेड कर या या प ती
६.१० सारांश
६.११
६.१२ संदभ
६.० उि े (OBJECTIVES)
साव जिनक कजा ची संक पना समजून घेणे.
साव जिनक कजा चा अथ , मह व आिण कारा ंशी िव ा या ना प रचय क न देणे.
िव ा या ना साव जिनक कजा चे ओझे पूण पणे समजून घे यास स म करणे.
साव जिनक कजा या यव था पनाची त वे समजून घेणे.
६.१ तावना (INTRODUCTION)
मागील करणात आपण पािहल े आहे क , कर आकारणी हा एक ोत आहे
या ार े एखा ा देशाचे सरकार महसूल आिण साव जिनक खच गोळा करते ते सरकार
अथ यव थ े या गतीसाठी खच करते. याचा अथ असा होतो क , महसूल ही एक बाजू
आहे आिण खच ही अथ संक पाची आणखी एक बाजू आहे. आजकाल सरकार या munotes.in
Page 71
71आिथ क कामकाजात इतक वाढ झाली आहे क , करआकारणीत ून िमळणारा स याचा
महसूल एकूण खचा पे ा कमी पडतो . ही तूट दोन कार े कमी करता येते:
लोकांकडून कज घेऊन ( Internal publi c debt)
नवीन चलन छापून ( Deficit financing)
साव जिनक कज ही देशा या सरकारन े घेतलेली एकूण र कम आहे. मग,
साव जिनक कज मह वप ूण का आहे? आपण बारकाईन े पाह या . भारतीय संदभा त,
साव जिनक कजा त क सरकार या एकूण दािय वा ंचा समाव ेश आहे जे भारता या
एकि त िनधीत ून भरावे लागतात . कधीकधी , क आिण रा य सरकारा ं या एकूण
दािय वा ंचा संदभ दे यासाठीही या श दाचा वापर केला जातो. तथािप , क सरकार
आप या कज दािय वा ंना रा या ंपे ा प पण े वेगळे करते. यात क सरकार आिण रा ये
या दोघां या एकूण दािय वा ंना सामा य सरकार कज (जीजीडी ) िकंवा एकि त सामा य
सरकारी कज असे हटल े जाते.
क सरकार आप या प रचालन आिण िवकासा मक खचा ची पूत ता
कर यासाठी बाजारप ेठेतील कजा वर मोठया माणात अवल ंबून अस यान े साव जिनक
कजा चा अ यास सरकारच े आिथ क आरो य समजून घे यासाठी कळीचा ठरतो.
साव जिनक कजा या अ यासात कज -ते-जीडीपी गुणो र आिण िटकाऊपणा आिण
सरकारी कजा चे ोत अशा िविवध घटका ंचा अ यास समािव आहे. सरकारी खचा चा
जवळजवळ एक चतुथा श भाग याज देयकात जातो ही व तुि थती क सरकार या
दािय वा ंची ती ता प करते.
या करणात आपण सरकारी कज आिण याचे यव थापन या िविवध पैलूंची
तपासणी क .
६.२ साव जिनक कजा चा अथ (MEANING OF PUBLIC DEBT)
जे हा स याचा महसूल साव जिनक खचा पे ा कमी पडतो ते हा आधुिनक
सरकारा ंनी वेगवेग या ोता ंकडून कज घेणे आव यक आहे. अशा कार े, साव जिनक
कज हणज े सरकारन े आप या उप मा ंना िव प ुरवठा कर यासाठी केले या कजा चा
संदभ आहे जे हा साव जिनक उ प नाच े इतर ोत गरजा पूण कर यात अपयशी
ठरतात . या यापक अथा ने, अशा साव जिनक कजा ची र कम साव जिनक उ प न आहे.
तथािप , कज याजासह फेडावे लागत े, यामुळे ते उ प न बनत नाही.
याऐवजी , तो साव जिनक खच आहे. जे हा सरकार कज घेते आिण बँका, य िकंवा
देश िकंवा आंतररा ीय कज देणा या सं थांकडून अंतग त िकंवा बा कज घेते, ते हा
साव जिनक कज घेतले जाते.
साव जिनक कजा ब ल जे खरे आहे ते हणज े करां माण े साव जिनक कज हा
साव जिनक उ प नाचा स चा ोत नाही. कज घे या या काही अपवादा मक
करणा ंिशवाय साव जिनक कजा वर 'स ' हा श द लागू केला जात नाही. munotes.in
Page 72
72
रा य सामा यत : तीन कार या खचा ची पूत ता कर यासाठी लोका ंकडून कज घेते:
(अ) अथ संक पातील तूट पूण कर यासाठी ,
(ब) यु आिण इतर िवल ण प रि थत चा खच भागव यासाठी आिण
(क) िवकास उप मा ंना िव प ुरवठा कर यासाठी .
(अ) अथ संक पातील तूट पूण कर यासाठी साव जिनक कज :
जे हा जे हा साव जिनक खच साव जिनक महसुलापे ा जा त असतो ते हा कर
णालीत बदल करणे नेहमीच यो य नसते. यवहार नैिमि क आहे क िनयिमत हे पाहणे
आव यक आहे. अथ संक पातील तूट नैिमि क असेल, तर तूट भ न दे यासाठी कज
उभारणी यो य आहे. परंतु जर ही तूट दरवष िनयिमतपण े होत असेल, तर रा यासाठी
यो य माग हणज े करआकारणी ार े आणखी महसूल वाढिवण े िकंवा याचा खच कमी
करणे.
(ब) यु ासार या आप कालीन प रि थतीला त ड दे यासाठी साव जिनक कज :
अनेक देशांम ये, स या चे साव जिनक कज , ब याच माणात यु खचा मुळे
आहे. िवशेषत: दुस या महायु ानंतर या कार या साव जिनक कजा त बरीच वाढ झाली
होती. गे या यु ाचा खच भागव यासाठी भारतातील साव जिनक कजा चा मोठा भाग खच
झाला आहे.
(क ) िवकासा या उ ेशाने साव जिनक कज :
भारतात ि िटश राजवटीत रे वे, िसंचन क प आिण इतर कामे बांध यासाठी
साव जिनक कज वाढवायच े होते. वातं यो र काळात सरकार पंचवािष क योजना आिण
इतर क पा ंतग त िवकासकामा ंचा खच भागव यासाठी जनतेकडून कज घेते. प रणामी
साव जिनक कजा चे माण िदवस िदवस वाढत आहे.
६.३ साव जिनक कजा चे वग करण (CLASSIFICATION OF
PUBLIC DEBT)
या बाजारप ेठांम ये कज िदली जातात , परतफ ेडी या अटी, रो या ंवर दे यात
येणारा याजदर , कजा चे उ ेश इ यादी घटका ंमुळे साव जिनक कजा ची रचना कोण याही
देशात समान नाही.
िनकषा ंमधील हे फरक ल ात घेता साव जिनक कजा चे िविवध कारात
वग करण केले जाते:
१. अंतग त आिण बा कज
२. अ पकालीन आिण दीघ कालीन कज
३. िव प ुरवठा केलेले आिण िव प ुरवठा न केलेले कज
४. ऐि छक आिण स ची कज
५. रडीम ेबल आिण अमोघ कज
६. उ पादक िकंवा जनन आिण अनु पादक कज / मृत कज munotes.in
Page 73
73१. अंतग त आिण बा कज :
नाग रक आिण सं थांकडे देय असल े या रकमा ंना अंतग त कज हणतात आिण
परदेशी लोकांकडे देय असल े या रकमेत बा कजा चा समाव ेश आहे. अंतग त कज
हणज े देशातील भांडवल बाजारात सु झाले या सरकारी कजा चा संदभ आहे. अशा
कजा चे सद य देशातील य आिण सं था असतात .
दुसरीकड े परक य भांडवल बाजारात , हणज े देशाबाह ेर, परदेशी नाग रक ,
परदेशी सरकार े, आंतररा ीय िव ीय सं थांकडून, सरका रांकडून साव जिनक कज
काढल े तर याला बा कज असे हणतात .
२. अ पकालीन आिण दीघ कालीन कज :
घेतले या कजा या कालावधीन ुसार कजा चे वग करण केले जाते. बह तेक
सरकारी कज अ पकालीन याज-बेअ रंग िस य ु रटीजम य े ठेवले जाते, जसे क ेझरी
िब स िकंवा वेज अँड मी स अँड हा स ेस (ड य ूएमए). ेझरी िबलाचा प रप वता
कालावधी सहसा ९० िदवसा ंचा असतो .
अथ संक पात ता पुरती तूट भ न काढ या साठी सरकार देशा या म यवत
बँकेकडून अशा कालावधीसाठी पैसे उधार घेते. केवळ दीघ कालीन कजा साठी सरकार
जनतेसमोर येते. िवकासा या उ ेशाने, सरकार ारे दीघ कालावधीची कज सहसा पाच
वष िकंवा यापे ा जा त कालावधीसाठी उचलली जातात .
३ िव प ुरवठा केलेली आिण िव प ुरवठा न केलेली िकंवा तरंगणारी कज :
िव प ुरवठा केलेले कज हे दीघ कालावधीन ंतर परतफ ेड कर याजोग े कज आहे,
सहसा एक वषा पे ा जा त. अशा कार े, िव प ुरवठा केलेले कज हे दीघ कालीन कज
आहे. िशवाय , अशा कजा या परतफ ेडीसाठी सरकार वतं िनधी राखत े, यामुळे
कजा ला िव प ुरवठा केलेले कज हणतात . तरंगते िकंवा िव प ुरवठा न केलेली कज ही
अशी आहेत जी अ पावधीतच परतफ ेड केली जातात, सहसा एका वषा पे ा कमी.
हे िव प ुरवठा केले जात नाही, कारण कज परतफ ेडीसाठी सरकारकड ून
कोणताही वतं िनधी राखला जात नाही. िव प ुरवठा न केले या कजा ची परतफ ेड
साव जिनक महसुलातून केली जात अस यान े याला तरंगते कज हणून संबोधल े जाते.
अशा कारे, िव प ुरवठा न केलेले कज हे अ पकालीन कज आहे.
४. ऐि छक आिण स ची कज :
लोकशाही सरकार वे छेने नाग रका ंसाठी कज गोळा करते. अशा कार े
जनतेने वत: या इ छेने आिण मतेनुसार सरकारला िदले या कजा ला वे छाकज
हणतात . सामा यत : साव जिनक कज , वभावान ुसार, ऐि छक असत े. परंतु
आणीबाणी या काळात (उदा., यु , नैसिग क आप ी इ यादी ) सरकार नाग रका ंना ते
दे यास भाग पाडू शकते. अशा कजा ना स ची कज हणतात .
munotes.in
Page 74
74
५. रडीम ेबल आिण अ रडीम ेबल कज :
रडीम ेबल साव जिनक कज हणज े या कजा चा संदभ आहे जे सरकार
भिव यातील काही तारख ेला फेड याच े आ ासन देते. प रप वत े या कालावधीन ंतर
सरकार सावकारा ंना र कम देते. अशा कार े, रडीम ेबल कजा ना टिम नेबल कज
हणतात .
अमोघ ( अ रडीम ेबल ) कजा या बाबतीत , सरकार मूळ र कम भर याब ल
कोणत ेही आ ासन देत नाही, जरी सावकारा ंना िनयिमतपण े याज िदले जाते. सवा त
प कारणा ंसाठी, रडीम ेबल साव जिनक कजा ला ाधा य िदले जाते. जर सरकारन े
अमोघ कज घेतली, तर समाजाला सतत कजा या ओ याचा प रणाम सहन करावा
लागेल.
२. उ पादक (िकंवा जनन ) आिण अनु पादक (िकंवा मृत) कज :
कजा या उ ेशां या िनकषा ंवर साव जिनक कजा चे वग करण उ पादक िकंवा
जनन आिण अनु पादक िकंवा मृत वजनाच े कज हणून केले जाऊ शकते. उ प न
िमळिवणा या उ ोगा ंम ये साव जिनक कजा चा वापर केला जातो ते हा ते उ पादक
असत े. िकंवा उ पादक कज हणज े अथ यव थ ेची उ पादक श वाढिव यासाठी
सरकारन े वाढवल े या कजा चा संदभ आहे.
उ पादक कज पुरेशी मालम ा तयार करते या ार े शेवटी याची परतफ ेड
केली जाते. सरकारन े घेतलेले कज रे वे या उभारणीवर , खाणी आिण उ ोगा ंचा
िवकास , िसंचनाची कामे, िश ण इ याद वर खच के यास सरकारच े उ प न शेवटी
वाढेल.
अशा कार े उ पादक कज देशा या एकूण उ पादक मतेत भर घालतात .
िफंडले िशरास यां या श दांत: "उ पादक िकंवा जनन कज जी समान
िकंवा अिधक मू या या मालम ेने पूण पणे समािव आहेत, या याजाचा ोत
हणज े रे वे आिण िसंचन काय हणून यां या मालक त ून िमळणार े उ प न ."
साव जिनक कज जे हा हेतूंवर खच केले जाते, जे सरकारला कोणत ेही उ प न
देत नाही, उदा. िनवा िसत पुनव सन िकंवा दु काळ िनवारण काय . यु ाला िव प ुरवठा
कर यासाठी कज अनु पादक कज मानली जाऊ शकतात . अथ यव थ ेत कोणतीही
उ पादक मालम ा िनमा ण कर याऐवजी अनु पादक कज अथ यव थ े या उ पादक
मतेत भर घालत नाहीत . हणूनच अनु पादक कजा ना डेडवेट कज हणतात .
६.४ साव जिनक कजा चे ओझे (BURDEN OF PUBLIC DEBT)
जे हा एखादा देश इतर देशांकडून (िकंवा परदेशी) पैसे उधार घेतो ते हा बा कज
तयार होते. हे सव इतरांचे ऋणी आहे. जे हा एखादा देश इतरांकडून पैसे उधार घेतो munotes.in
Page 75
75ते हा याला मु लसह अशा कजा वर याज ावे लागत े. हे पेम ट परक य चलनात (िकंवा
सो यात ) केले जाणार आहे. जर कज दार रा ाकड े परक य चलनाचा पुरेसा साठा नसेल
(भूतकाळात जमा झाला) तर याला आपला माल कज दार रा ाला िनया त कर यास
भाग पाडल े जाईल . व तूंची िनया त कर यास स म हो यासाठी कज दार रा ाला
आप या देशांतग त वापरात कपात क न पुरेसा िनया त म अनुशेष िनमा ण करावा
लागेल.
अशा कार े बा कज समाजा या उपभोगा या श यता कमी करते, कारण
यात कज दार रा ातील लोकांना यां या स या या वापरा या गरजा पूण कर यासाठी
उपल ध संसाधना ंमधून िन वळ वजाबाक समािव आहे. १९९० या दशकात पोलंड,
ाझील आिण मेि सको सार या अनेक िवकसनशील देशांना मोठया माणात बा कज
घेत यान ंतर गंभीर आिथ क अडचण चा सामना करावा लागला . यांना देशांतग त
वापरकमी करणे भाग पडले जेणेक न िनया त अनुशेष हणज े यां या आयातीप े ा
जा त िनया त करता येईल जेणेक न यां या बा कजा ची सेवा करता येईल, हणज े
यां या मागील कजा वरील याज आिण मु ल भरणे.
बा कजा चा बोजा कज -सेवा गुणो रा ार े मोजला जातो जो या वष व तू
आिण सेवां या िनया ती या ट केवारीन ुसार ( हणज े याची स याची पावती ) आप या
बा कजा वर िविश वषा साठी मु ल आिण याजा या देशा या परतफ ेडी या
जबाबदा या ंम ये परत येतो. भारतात ते 1999 म ये 24% होते. बा कज समाजावर
ओझे लादत े कारण ते रा ा या उपभोगा या श यता कमी कर याच े ितिनिध व करते.
यामुळे समाजा या उ पादना या श यता व ते अंतमु ख होतात .
६.५ तीन सम या ((THREE PROBLEMS)
जे हा आपण बा त ेकडून अंतग त कजा कडे ल वळवतो ते हा आपण असे
िनरी ण करतो क गो वेगळी आहे.
यामुळे तीन सम या िनमा ण होतात :
(१) अित र कर ओ याम ुळे ो साहनावर होणार े प रणाम िव तृत करणे,
(२) उ पादक खाजगी े ापास ून अनु पादक भांडवल े ाकड े समाजाची मया िदत
भांडवलाची िदशा बदलण े.
(३) अथ यव थ े या वाढीचा दर दश िवणे.
१. साव जिनक कजा चे ओझ े :
साव जिनक कज हे तुटी या िव प ुरवठयाचे एक ोत आहे. जे हा सरकारी खच
या या महसुलापे ा जा त होतो ते हा तो देशातील लोकांकडून िकंवा बा ोता ंकडून
कज घेतो. हे दािय व असल ेले उ प न अस यान े सरकारला भिव यातील काळात
परतफ ेड करावी लागेल. अंतग त आिण बा दो ही कजा ची परतफ ेड समुदायावर बोजा
लादत े. munotes.in
Page 76
76
(अ) अंतग त कजा चे ओझ े :
अंतग त साव जिनक कज देशात उभी केली जातात आिण परत केली जातात .
यामुळे यांना थेट पैशाचा बोजा नाही. अशा कजा या परतफ ेडीमुळे लोकां या एका
गटाकड ून दुस या गटाकड े यश ह तांत रत होते. याज फेड यासाठी सरकार काही
लोकांवर कर लावत े, अशा कजा मुळे खरा बोजा पडतो .
१. थेट वा तिवक ओझे : अंतग त कज फेड यासाठी सरकारन े कर लाद याम ुळे
यश च े ह तांतरण होईल. जे हा यश करदा या ंकडून साव जिनक कज दारांकडे
ह तांत रत केली जाते, ते हा याचा देशातील उ प ना या िवतरणावर प रणाम होईल.
कज फेडणे, जर कराचा बोजा ग रबांवर जा त पडला तर उ प न िवतरणाची िवषमता
वाढेल. उ च उ प न गटांवर भरमसाठ कर लावून कज फेडले तर थेट खरा बोजा कमी
पडेल. बह तेक करणा ंम ये, अंतग त कजा ची परतफेड ग रबांकडून ीमंतांकडे यश
ह तांत रत कर याची श यता जा त असत े. अशा कजा चा हा थेट खरा बोजा आहे.
२. अ य वा तिवक ओझे : कर आकारणी या उ च दरांचा सामा यत : लोकां या
काम कर या या , बचत कर या या आिण गुंतवणूक कर या या इ छेवर नकारा मक
प रणाम होतो. यामुळे अथ यव थ ेतील उ पादकता , उ पादन आिण गुंतवणूक वर
प रणाम होईल.
३.भावी िपढ्यांवर ओझे : सहसा जुनी िपढीच आप या संिचत संप ीसह सरकारी
रोखे आिण िस य ु रटीजच े सद य व घेतात. परंतु त ण नोकरदार लोकांकडून
भरले या करां ारे कजा ची परतफ ेड केली जाते. अशा कार े सि य लोकांकडून
िनि य लोकस ं येकडे यश च े ह तांतरण देखील केले जाते.
४. खाजगी गुंतवणूक वर प रणाम : मोठया माणावर कज घे यासाठी सरकार उ च
याजदर देते. बह तेक लोकांचा असा िव ास आहे क , सरकारी िस य ु रटीज आिण
अ प बचत ही यांचे पैसे पाक कर यासाठी सुरि त जागा आहे. यामुळे देशांतग त
बचतीचा मोठा िह सा साव जिनक कजा कडे वळतो . यामुळे खासगी े ासाठी उपल ध
िनधी कमी होतो आिण या े ा या वाढीवर िवपरीत प रणाम होतो.
५. भांडवली खचा वर प रणाम : भारतासह बह तेक िवकसनशील देशांम ये महसुली
तूट भ न आण यासाठी साव जिनक कजा चा खच होतो. साव जिनक कजा चा असा वापर
अनु पादक मानला जातो. सरकारची कज जसजशी मोठी होत जातात तसतस े याजाचा
बोजाही वाढतो . यानंतर सरकारी महसुलाचा एक मोठा भाग याज भर याव र खच केला
जातो. अशा कार े पायाभ ूत सुिवधां या िवकासावर पुरेसा भांडवली खच कर यास
सरकार असमथ आहे.
६. महागाई : अंतग त कज फेड यासाठी अ य कर वाढवल े तर महागाई होऊ शकते.
महागाईम ुळे ग रबा ंचे खरे उ प न िकंवा यश कमी होईल. यामुळे अंतग त कजा वर munotes.in
Page 77
77थेट पैशाचा बोजा नसला , तरी यां यातील संसाधना ं या ह तांतरणा ार े काही लोकांना
इतरांपे ा चांगले बनिव यात यांचा प रणाम होतो.
६.५.२ बा कजा चे ओझ े :
िदले या कालावधीत , बा कजा चा थेट पैशाचा बोजा हणज े याज देयक
तसेच बा कज दारांना मु य परतफ ेड ( हणज े कज सेवा). अशा बा कजा चा थेट खरा
बोजा व तू आिण सेवां या बिलदाना ार े मोजला जातो, या या या देयकांम ये कज दार
देशातील सद या ंचा समाव ेश आहे. परक य देशांकडून बा कज उभे केले जाते. जे हा
अशी कज उचलली जातात ते हा यांचा प रणाम कज घेणा या देशात भांडवलाची
आवक होते. परंतु जे हा ही कज परत करणे आव यक असत े ते हा याचा प रणाम
याज आिण मु ल व पात पैशाचा ओघ होतो.
बा कज खालील पैसा आिण वा तिवक ओझे तयार करतात :
१. थेट पैशाचे ओझ े : हे कज दार देशाला दे यात आले या मु ल आिण याजासाठी
पैसे भर या या रकमेइतकेच आहे.
२. य वा तिवक ओझे : कज फेडीमुळे कज दार देशातील जनतेला सहन करा या
लागणा या क याणा या नुकसानी या ीने हे मोजल े जाते. समाजातील िविवध सद य
जा त करां या व पा त परतफ ेडीला हातभार लावतात यानुसार ते बदलेल.
३. अ य पैशाचे ओझे आिण अ य वा तिवक ओझे: हे उ पादन आिण
संसाधना ं या वाटपावर होणा या प रणामा ं या ीने मोजल े जाऊ शकते. साव जिनक
कज फेड यासाठी सरकार साव जिनक खच कमी कर यासाठी कर वाढवू शकते. यामुळे
अथ यव थ ेतील उ पादन आिण वापर कमी होईल. याला अ य पैसा आिण बा
कजा चा खरा बोजा असे हटल े जाते.
४. अनु पादक परक य कजा चे ओ झ े : जर परक य कज अनु पादक कारणा ंसाठी
घेतली गेली तर परतफ ेडीचा बोजा समाजावर खूप जा त असेल.
५. परक य चलन ओझे : बा कजा ची परतफ ेड परक य चलनात करावी लागत े.
िनया त वाढवून आिण आयातिनय ंि त क न परक य चलनसाठा वाढिवला जाऊ
शकतो . यामुळे सरकार िनया त े ाला भरपूर ो साहन देऊ शकते. यामुळे इतर
े ांमधून संसाधन े वळतील आिण प रणामी असंतुिलत िवकास होईल. यािशवाय
परक य चलनाचा साठा वाढिव यासाठी अ याव यक व तूंची आयात िनयंि त केली तर
याचा देशा या िवकासावर िवपरीत प रणाम होऊ शकतो .
६. कज दार देशाचे वच व : एक िकंवा अिधक शि शाली कज दार देशावर मोठ्या
माणात अवल ंिब व मुळे कज दार देश आिथ क आिण राजक य ्या कज दार देशांचे
वच व असू शकतो .
munotes.in
Page 78
78
६.६ साव जिनक कज यव थापना चे मह व (SIGNIFICANCE OF
PUBLIC DEBT MANAGEMENT)
साव जिनक कज यव थापन ही सरकारच े कज यव थािपत कर याची आिण
अंमलात आण याची ि या आहे. जेणेक न आव यक माणात िनधी उभारावा ,
याची जोखीम आिण खचा ची उि े सा य करता येतात आिण सरकारी
िस य ु रटीजसाठी काय म बाजारप ेठ िवकिसत करणे आिण िटकव ून ठेवणे यासार या
सरकार या इतर कोण याही कज यव थापनाची उि े पूण केली जातात . सरकारा ंनी
आप या साव जिनक कजा या वाढीचा तर आिण दर िटकाऊ आहे याची खा ी
कर याचा य न केला पािहज े. खच आिण जोखीम उ ी े पूण करताना िविवध
प रि थतीत सेवा िदली जाऊ शकते. सरकारी कजा या कज दारांनी कजा ची अवाजवी
पातळी कमी कर याची रणनीती आहे, याची खा ी केली पािहज े.
साव जिनक कज यव थापनाच े मह व :
१. एक चांगले साव जिनक कज यव थापन अनेक कार े कजा चा खच कमी कर यास
मदत क शकते.
२. िस य ु रटीज या काळजीप ूव क संतुिलत रचनेत आिथ क जोखीम असू शकते, जी
िव ाचा काही पया यी ोत असल े या देशांम ये यव थािपत करणे कठीण आहे.
३. चांगले साव जिनक कज यव थापन देशांतग त िव ीय बाजारप ेठ िवकिसत कर यास
मदत क शकते. एक सुिवकिसत देशांतग त िव ीय बाजारप ेठ आिथ क िवकासाला
सुलभ क शकते आिण भांडवला या बिह वाहासार या बा ध या ंना
अथ यव था अिधक लविचक बनवू शकते.
४. चांग या कार े िनयंि त आिण वनी रोखे बाजार असल े या अथ यव था ंवर ध का
/ संकटांचा कमी प रणाम होतो िकंवा वेगाने सावरला जातो.
६.७ साव जिनक कज यव थापनासाठी चौकट
आयएमएफ आिण जागितक बँकेने साव जिनक कज यव थापनासाठी
पुढील चौकट तयार केली आहे.
१. कज यव थापनाची उि े आिण सम वय : कज यव थापनाच े मु य उ ी
िव प ुरवठा गरजा आिण देय जबाबदा या कमीत कमी संभा य खचा त पूण के या
जातात याची खा ी करणे हे आहे. उि े सा य कर यासाठी कज यव थापक ,
िव ीय धोरण स लागार आिण क ीय बँकस यांनी कज यव थापन , िव ीय आिण
आिथ क धोरणा ं या उि ा ंची समज सामाियक केली पािहज े. यांची वेगवेगळी
धोरणा मक साधन े पर परा ंवर अवल ंबून अस यान े वरील एज स म य े अिधक
चांगला सम वय असला पािहजे. munotes.in
Page 79
79
२. पारदश कता आिण उ रदािय व : अथ मं ालय , म यवत बँक आिण कज एज सी
मधील जबाबदा या ंचे वाटप उघड केले पािहज े. भूतकाळ , स याची आिण अंदािजत
िव ीय ि याकलाप आिण सरकार या एकि त आिथ क ि थतीची मािहती देणे
देखील मह वाच े आहे.
३. सं था मक चौकट : कज घे याचा अिधकार प करणारी आिण नवीन कज जारी
करणारी , गुंतवणूक करणारी आिण सरकार या वतीने यवहार करणारी कायद ेशीर
चौकट असावी . संघटना मक चौकट प केली पािहज े आिण भूिमका प के या
पािहज ेत.
४. कज धोरण आिण जोखीम यव थापन : भावी कज धोरणाची अंमलबजावणी
केली पािहज े. कज रचनेत बदल क न पोट फोिलओमधील जोखीम कमी केली
पािहज े.
५. सरकारी िस य ु रटीजसाठी काय म बाजारप ेठ : साव जिनक कज यव थापनाच े
एक मह वाच े साधन हणज े धोरणे आिण कामकाज सरकारी िस य ु रटीज या
काय म बाजारप ेठेशी सुसंगत आहेत याची खा ी करणे. खच आिण जोखमी या
संदभा त बोड गुंतवणूकदार आधार ा करणे आव यक आहे आिण गुंतवणूकदारा ंना
समान वागणूक देणे आव यक आहे. कज यव थापक , म यवत बँका, िव
मं ालय यांनी काय म बाजारप ेठे या िवकासासाठी बाजारप ेठेतील सहभागी आिण
िनयामका ंसोबत जवळून काम केले पािहज े.
६. कज यव थापनाची यापक त वे:
कज यव थापनाची मह वाची त वे अशी आहेत:
१. कजा ची सेवा कर यासाठी कमी याज खच : कजा ची सवय कर यासाठी याज
खच श य िततका कमीत कमी ठेवला पािहज े.
२. गुंतवणूकदारा ं या गरजा पूण करणे : िविवध कार या गुंतवणूकदारा ं या गरजा
पूण करता या या अशा कार या साव जिनक कजा ची रचना केली पािहज े.
३. साव जिनक कज , िव ीय आिण आिथ क धोरण े यां यातील सम वय :
साव जिनक कज , िव ीय आिण आिथ क धोरणा ंचे आिथ क ि याकलापा ं या
पातळीच े ि थरीकरण कर याच े समान उ ी अस यान े यांनी एकसुरात काम केले
पािहज े.
४. अ पकालीन कजा चा दीघ कालीन कजा त िनधी : श य अस यास सरकारन े
अ पकालीन कजा चे दीघ कालीन कजा त पांतर कर याचा य न केला पािहज े.
िनधीची कामे अशा कारे हाती घेतली पािहज ेत क यामुळे दीघ कालीन याजदरात
अनाव यक वाढ होणार नाही.
munotes.in
Page 80
80
६.८ साव जिनक कजा चे प रणाम (EFFECTS OF PUBLIC
DEBT)
साव जिनक कजा चे एक िविच ोफाइल हणज े याचे ऐि छक व प ,
करआकारणी या स या वैिश यां या उलट आहे. जे हा सरकार जनतेला आप या
िस य ु रटीज ऑफर करते, ते हा य या खरेदी कर यास वतं असतात . जर
यांनी सरकारी रोखे सद य व घेतले, तर यांना यां या संप ीत िन वळ घट होत
नाही, जसे ते कर भरतात . व रोख रकमे या बद यात , यांना रोखे िकंवा इतर
िस य ु रटीज िमळतात याची आवड आहे आिण याच े शेवटी पैसे िदले जातील .
याबद यात सरकारला आपला खच भागव यासाठी पैसे िमळतात , परंतु
भिव यात याज देयक आिण मु ल या परतफ ेडीची जबाबदारी असत े. कज घेऊन
िव प ुरवठा केले या सरकारी काय माच े आिथ क प रणाम करआकारणी ार े
िव प ुरवठा केले या अशाच काय मा या प रणामाप े ा वेगळे आहेत. याचे काही अंशी
कारण सरकारला पैसे देणे पूण पणे ऐि छक आहे आिण काही अंशी कारण अशी कज
बनव याम ुळे सावकारा ंची वैयि क संप ी कमी होत नाही तर केवळ याचे व प
बदलत े.
या कारचा िनधी उभारणीचा एक मोठा प रणाम हणज े कज घेत यास ,
एकूणच, करआकारणी ार े समतु य र कम वाढव याप े ा एकूण मागणीवर कमी
आकुंचन हो याची श यता आहे.
हणूनच, कज घेऊन िव प ुरवठा केले या खचा या काय माचा
करआकारणी ार े िव प ुरवठा केले या याच प रमाणा या काय माप े ा अथ यव थ ेवर
अिधक िन वळ िव तारा मक प रणाम हो याची श यता आहे.
१. वापरासाठी/ खचा साठी कज घे यावर प रणाम :
कज घे या या बाबतीत , वापरा या खचा त कपात थोडी हो याची श यता
आहे, यु कालीन कज काय म वगळता यात वापर कमी कर यासाठी आिण रोखे
खरेदी कर यासाठी य वर भरीव दबाव आणला जातो.
हणूनच करआकारणी या तुलनेत साव जिनक कजा चा स या या वापरा या
पातळीवर कोणताही गंभीर प रणाम होत नाही. य या बाबतीत , यांचा वापर नमुना
यां या स या या उ प नान ुसार िनि त केला जातो. कज बचतीत ून पुढे केले जाते, तर
उ प नात ून कर भरले जातात .
काही िविश प रि थतीत , सरकारी कजा मुळे वापरावरील खचा त वाढ हो याची
श यता जा त आहे. रोखेधारक यां या रो यांना संप ी आिण उ प नाचा ोत
मानतात . munotes.in
Page 81
81िशवाय सरकारी रोखे ध न यांची रोखता ि थती फारशी भािवत होत नाही
कारण रोखे कधीही रोखीत पांत रत केले जाऊ शकतात . यामुळे उपभोगावरील खच
वाढिव याची वृ ी असेल.
२. बचत आिण गुंतवणूक वर कज चा प रणाम :
साव जिनक कजा या लोिट ंगचा याजदर यं णे ारे बचत आिण गुंतवणूक वर
भाव पडतो . साव जिनक कजा या तरंगामुळे याजदर वाढेल. बचत ही याजाची
लविचकता अस यान े साव जिनक कजा या िनिम तीमुळे बचत वाढेल.
रोखेधारका ं या गुंतवणूक खचा वर गुंतवणूक वर भाव पडतो . ते हणज े
याजदर वाढ िकंवा घट. जे हा रोखे जारी केले जातील , ते हा कज पुरवठ्यापय त या
पैशा या पुरवठयाचे माण कमी होईल आिण प रणामी याजदर वाढेल.
प रणामी साव जिनक कजा चा प रणाम होईल, गुंतवणूक खच कमी होईल.
दुसरीकड े खु या बाजारात ून सरकार कडून रोखे खरेदी केले जातात िकंवा जे हा
सरकार साव जिनक कज फेडते ते हा कज पुरवठयात, पैशा या पुरवठयाचे माण वाढते
आिण याजदर कमी होतो.
यामुळे गुंतवणुक त वाढ होईल. अथ यव थ ेवर होणारा एकूण प रणाम हा
खासगी े ात काय सा य करता आला असता , या तुलनेत साव जिनक े ात
गुंतवणूक कर या या प तीवर अवल ंबून आहे.
साव जिनक कजा चा गुंतवणुक वर प रणाम कज उभारणी या प तीवरही
अवल ंबून आहे. समजा सरकारन े एखा ा देशा या यावसाियक बँका आिण म यवत
बँकेकडून कज घेतले तर पैशाचा पुरवठा िकंवा यश वाढेल आिण हणूनच
गुंतवणुक साठी उपल ध असलेला िनधी कमी होणार नाही.
तथािप , जर सरकारी रोखे साव जिनक आिण िव ीय सं थांनी, गुंतवणूक साठी
असल े या िनधीत ून सद य व घेतले, तर आपोआप गुंतवणूक खचा त कपात केली
जाईल .
३. उ पादनावर कजा चा प रणाम :
सव साधारणपण े, सरकारी कजा मुळे अथ यव थ ेची उ पादक मता वाढते. कज
घेतले या पैशाचा वापर सरकारन े िवकासा मक क पा ंना िव प ुरवठा कर यासाठी
केला तर यातून उ प न आिण रोजगारा या संधी िनमा ण होतील .
अशा गुंतवणूक मुळे अथ यव थ ेचा भांडवली पाया मजबूत होत जातो आिण
व तू आिण सेवांचे उ पादन वाढ यास मदत होते. िशवाय भिव यात कज आिण याज
शु काची परतफ ेड सरकार फारशी अडचण न करता क शकेल.
तर साव जिनक खरेदी सरकारी रोखे, यांचे शेअस िकंवा िडब चस िवकून,
खाजगी औ ोिगक िचंतेत गुंतवणूक के यास खासगी गुंतवणूक वर िवपरीत प रणाम munotes.in
Page 82
82
होईल. तथािप , जे हा उधार घेतले या पैशाचा, वर हट या माण े अ यंत उ पादक
ि याकलापा ंसाठी वापरला जातो, ते हा एकूण उ पादनावर वाईट प रणाम होत नाही.
याच माण े साव जिनक र या सरकारी रोखे यां या बँक ठेवी काढून घेऊन यांचे
सद य व घेतले तर याचा यावसाियक बँकां या कज मतेवर आिण या ार े खासगी
गुंतवणूक उप मा ंवर िवपरीत प रणाम होईल.
मा , य ार े साव जिनक कज खरेदी केले, यां या िनि य िनधीचा वापर
केला तर याचा खासगी गुंतवणुक वर िवपरीत प रणाम होणार नाही. स या या खचा ची
पूत ता कर यासा ठी िकंवा यु ासाठी िव प ुरवठा कर यासाठी कज घेत यास उ पादक
ि याकलापा ंपासून वायफळ खचा या वाहाकड े संसाधन े वळवली जातील .
४. साव जिनक कजा चा िवतरणावर प रणाम :
कज घेत यास समुदाया या एका िवभागात ून दुस या िवभागात संसाधन े
ह तांत रत होतात . ीमंतांकडून ग रबा ंकडे ही बदली झाली, तर उ प न आिण
संप ी या िवतरणातील िवषमता कमी होईल आिण प रणामी समाजाच े आिथ क क याण
वाढेल.
दुसरीकड े ग रबा ंकडून ीमंतांकडे संप ीच े ह तांतरण झाले तर उ प न
िवतरणातील िवषमता वाढेल.
सहसा , सरकारी रोखे ीमंत उ प न गटा ार े सब ाइब केले जातात . तर
कज सेवेला िव प ुरवठा कर यासाठी आिण साव जिनक कजा या परतफ ेडीसाठी
लादल े या करआकारणीचा बोजा गरीब वगा वर पडतो . यामुळे सामा यत : साव जिनक
कजा त आिथ क िवषमता वाढव याची वृ ी असत े. तर समजा कमी उ प न गटा या
अ प बचती ार े साव जिनक कज गोळा केले जाते. याअन ुषंगाने कजा ची सेवा केली जाते
आिण ीमंत उ प न गटावर लादल े या कर आकारणी ार े परतफ ेड केली जाते. मग
साव जिनक कजा मुळे उ प नातील िवषमता वाढेल असे नाही. हणूनच, कज िव ाचा
उपयोग समाजातील िविवध घटका ंमधील उ प नाच े पुनिव तरण कर याच े साधन हणून
केला जाऊ शकतो .
५. साव जिनक कजा चे इतर प रणाम :
(अ) सरकारी रो या ं या व पात साव जिनक कज ही िनगोिशएबल ेिडट साधन े
आहेत. ते मालम ेचे अ यंत व प आहेत. गुंतवणूकदारा ंची पैशाची मागणी पूण
कर यासाठी ते कोण याही वेळी मु पणे व रोखीत पांत रत क शकतात .
िशवाय , िव ीय सं थांचा िवचार केला तर या सं थां या तरलता ि थतीत भर
पडते, कारण यात प रवत नशीलत ेत पारदश कता आहे.
munotes.in
Page 83
83(ब) महागाई या काळात जे हा सरकार लोकांकडून कज घेते, ते हा जनते या हातात
असल ेली यश कमी होईल. प रणामी अथ यव थ ेतील महागाईचा दबाव कमी
होईल.
याउलट , नैरा या या काळात जे हा कज घेतले या िनधीचा िवकास
क पा ंसाठी वापर केला जाईल , ते हा यातून अित र यश , रोजगार आिण
उ प न िमळेल. हणूनच, नैरा या या काळात , आिथ क ि याकलापा ंमधील
अप फ ती या चढउतारा ंना आळा घाल यासाठी साव जिनक कजा चा भावी साधन
हणून वापर केला जाऊ शकतो .
हणूनच आधुिनक काळात अथ यव थ ेत आिथ क थैय आण यासाठी
साव जिनक कजा चा वापर एक मह वाच े साधन हणून केला जातो. िकंबह ना, आज
सरकारी कज घे याचे एक मुख उ ी हणज े अथ यव थ ेला नैरा या या वाईट
गो पास ून मु क न आिण अथ यव थेम ये ि थर आिथ क िवकास िनमा ण करणे. या
कारणा तव साव जिनक कजा त झपाट याने वाढ होत आहे, याकड े काळजीन े पाह याची
गरज नाही.
६.९ साव जिनक कजा ची परतफ ेड कर या या प ती
कज मु हणज े साव जिनक कजा ची परतफ ेड होय. साव जिनक कज भरले
पािहज े, तरी कज मु देखील इ आहे. सरकारला िदवाळखोरीपास ून वाचव यासाठी
आिण सावकारा ंचा िव ास वाढव यासाठी सरकारला वेळोवेळी आपली कज सोडवावी
लागत े.
कधीकधी , सरकार कज नाकार यासारख े टोकाच े पाऊल उचलू शकते. हे
टोकाच े पाऊल अथा तच कराराच े उ लंघन आहे. सरकारन े कज नाकार याचा वापर
आिथ क ्या अयो य आहे.
येथे, कज नाकार यावर ल क ि त कर याऐवजी , आपण साव जिनक
कजा या सेवािनव ृ ीसाठी िकंवा सुटकेसाठी इतर मह वा या प त खाली चचा
करतो :
१. पुनिन धी :
कजा या पुनिन धीचा अथ प रप व कज ( हणज े जुनी कज ) फेड यासाठी
नवीन कज गोळा कर यासाठी नवीन रोखे आिण िस य ु रटीजचा मु ा आहे.
जे हा सरकार पुनिन धीची ही प त वापरत े, ते हा साव जिनक कजा या पैशा या
ओ याच े प रसमापन होत नाही. याऐवजी भिव यातील कज वाचव यासाठी कज फेड
पुढे ढकल या या कारणा तव कज फेडणे ( हणज े मु लसह याजाची परतफ ेड) बोजा
जमा होतो.
munotes.in
Page 84
84
२. पांतरण:
कज पांतरण क न , आप याला जु या परंतु उ च याजधारक कजा चे नवीन
परंतु कमी याजधारक कजा त पांतर क न याजाचा बोजा कमी करणे असा होतो. या
प तीम ुळे करदा या ंवरील याजाच े ओझे कमी होते. सरकार कोसळणा या कजा चा बोजा
कमी कर यास स म अस यान े कजा या सेवेसाठी करां ारे मोठा महसूल वाढव याची
आव यकता नाही.
याऐवजी , सरकार करदािय व कमी क शकते आिण साव जिनक कजा वर देय
याजा या दरात कपात झा यास करदा या ंना िदलासा देऊ शकते. असे गृहीत धरले
जाते क , बह तेक करदात े गरीब लोक आहेत, तर सावकार ीमंत लोक आहेत, हणून
साव जिनक कजा या अशा पांतरणाम ुळे उ प नाच े कमी असमान िवतरण होते.
३. बुडता िनधी:
साव जिनक कज मु ची एक उ म प त हणज े िनधी ब ुडणे. हा असा िनधी
आहे याम य े दरवष महसुलाचा काही भाग अशा कार े ठेवला जातो क प रप वत े या
वेळी िनधीत ून कज फेडणे पुरेसे असेल. सव साधारणपण े, या िनधीला महसुलाचा काही
भाग जमा कर याच े दोन माग आहेत.
नेहमीची ि या हणज े या या वािष क उ प नाची िविश (िनि त ) ट केवारी
फंडात जमा करणे. आणखी एक ि या हणज े नवीन कज उभे करणे आिण यातून
िमळणारी र कम बुड या िनधीला जमा करणे. मा , दुस या प ती या िवरोधात काही
आर ण े आहेत.
डा टन यांनी असे मत य केले आहे क , नवीन कजा तून न हे तर
सरकार या स या या महसुलातून बुडता िनधी जमा करणे हे गो या घ पणात आहे.
सोयी कर असल े तरी कज मु ची ही सवा त मंद प त आहे. हणूनच अथ त
अनेकदा कज नाकार याचा एक कार हणून भांडवली आकारणीची िशफारस करतात .
४. कॅिपटल ले ही:
यु िकंवा आणीबाणी या काळात बह तेक सरकार े भांडवलावर िवशेष कर
लादून साव जिनक कज मु साठी आव यक पैसा गोळा कर या या थेचे अनुसरण
करतात .
भांडवली आकारणी हा भांडवली मालम ेवर िजतका संप ी कर आकार ला
जातो ितत याच संप ी करासारखी आहे. या प तीच े काही िनणा यक फायद े आहेत.
पिहली गो हणज े, ीमंत लोकांकडून ( हणज े यां याकड े चंड मालम ा आहेत)
अित र कर महसूल गोळा क न सरकारला आपल े (आप कालीन ) कज फेडणे श य
होते.
यामुळे मग या लोकांचा उपभोग खच कमी होतो आिण महागाईची ती ता
कमकुवत होते. दुसरे हणज े भांडवलावर पुरोगामी आकारणी के याने उ प न आिण munotes.in
Page 85
85संप ीतील िवषमता कमी हो यास मदत होते. पण यात काही प तोटेही आहेत.
पिहली गो हणज े, यामुळे भांडवल िनिम तीत अडथळा िनमा ण होतो. दुसरे हणज े,
सामा य काळात ही प त सुचवली जात नाही.
५. टिम नल वािष क :
हे बुड या िनधीसारख ेच आहे. या प तीन ुसार सरकार टिम नल ॲ युइटी या
आधार े आपल े कज फेडते. ही प त वाप न सरकार समान वािष क ह या ंम ये कज
फेडते.
ही प त सरकारला दरवष कजा चे ओझे कमी कर यास स म करते आिण
प रप वत े या वेळी ते पूण पणे फेडले जाते. ह या ंम ये कज मु दे याची ही प त आहे
कारण सरकारला एक मोठी एकरकमी देयके दे याची आव यकता नाही.
६. अित र अथ संक प:
अित र अथ संक प बनवून सरकार आपल े कज जनतेला फेडू शकते. एक
सामा य िनयम हणून, सरकार वत:चे रोखे आिण िस य ु रटीज बाजारात ून परत खरेदी
कर यासाठी अथ संक पीय अनुशेषाचा वापर करते. आधुिनक सरकार े तुटी या बजेटचा
अवल ंब करत अस यान े या प तीचा फारसा उपयोग होत नाही. अित र बजेट सहसा
बनवल े जात नाही.
७. अित र करआकारणी :
कधी कधी, सरकार लोकांवर साव जिनक कजा वर याज भर यासाठी अित र
कर लादत े. य आिण अ य अशा दो ही कार या नवीन करांची आका रणी
क न सरकार आव यक तो महसूल गोळा क शकते जेणेक न आपल े जुने कज
फेडता येईल.
८. याज दरात स ची कपात :
सरकार आप या कजा वर देय याजाचा दर कमी कर यासाठी अ याद ेश मंजूर
क शकते. जे हा सरकार आिथ क संकटान े त असत े आिण जे हा या या
अथ संक पात मोठी तूट असत े ते हा हे घडते.
अशा वैधािनक कपातीची अनेक उदाहरण े आहेत. मा , सामा य प रि थतीत
अशा प तीच े पालन केले जात नाही. याऐवजी , प रि थती इतक मागणी करते ते हा
सरकारला कज परतफ ेडीची ही प त वीकारण े भाग पडते.
६.१० सारांश (SUMMARY)
साव जिनक कज ही एकूण र कम आहे, यात एकूण दािय वा ंचा समाव ेश आहे,
याच े कज सरकारन े आप या िवकास अथ संक पाची पूत ता कर यासाठी घेतले आहे.
हे भारता या एकि त िनधीत ून ावे लागेल. क आिण रा य सरकारा ं या एकूण
दािय वा ंचा उ लेख कर यासाठी ही या श दाचा वापर केला जातो, परंतु क सरकार
आप या कज दािय वा ंना रा या ंपे ा प पण े वेगळे करते'. क सरकार आप या munotes.in
Page 86
86
दािय वा ंचे वग करण दोन कारात करते - भारता या एकि त िनधी या िवरोधात
करारक ेलेले कज आिण साव जिनक खाते.
गे या काही वषा त, क सरकारन े आप या एकूण कज िम णात परक य
कजा वरील अवल ंिब व कमी कर यासाठी िवचारात घेतली आहे. अंतग त कज एकूण
साव जिनक कजा या ९३ ट या ंह न अिधक आहे. साव जिनक कजा चा मोठा िह सा
भ न देणारी अंतग त कज आणखी दोन यापक ेण म य े िवभागली गेली आहेत -
बाजा आिण बाजाररिहत कज .
साव जिनक कजा ची सू े सरकारी िस य ु रटीज (जी-सेक), ेझरी िब स , बा
मदत आिण अ पकालीन कज अशी आहेत.
दीघ काळात , साव जिनक कज जे खूप मोठे आहे ते आप कालीन ेक चालू
क न वाहन चालिव यासारख े आहे. िडफॉ ट या वाढीव जोखमी या बद यात
गुंतवणूकदार याजदर वाढवतात . यामुळे आिथ क िव ताराच े घटक, जसे क गृहिनमा ण,
यवसाय वाढ आिण वाहन कज अिधक महाग होतात . हे ओझे टाळ यासाठी सरकारा ंनी
साव जिनक कजा चा तो गोड भाग काळजीप ूव क शोधण े आव यक आहे. आिथ क
िवकासाला चालना दे यासाठी ते पुरेसे मोठे असल े पािहज े परंतु याजदर कमी
ठेव यासाठी पुरेसे लहान असल े पािहज े.
क , रा य आिण थािनक सरकारा ं ारे भावी कामिगरी आिण सुशासना ार ेच
िव ीय सुधारणा सा य केली जाऊ शकते. भारतीय साव जिनक िव ाकड े तीन
सरका रांची सांगड घालणारी णाली हणून पािहल े पािहज े. आप याला िव ीय
यव थापनाकड े दीघ कालीन ीकोना या ीने पाह याची गरज आहे. एफआरबीएम
काय ात म यम मुदती या िव ीय धोरणा या िनवेदनाब ल चचा केली जात असली ,
तरी ती अ ाप िवकिसत झालेली नाही. दीघ कालीन ीकोन आव यक आहे.
६.११ (QUESTIONS)
1. साव जिनक कज हणज े काय? साव जिनक कजा चे िविवध कार काय आहेत?
2. साव जिनक कजा चे िविवध कारच े ओझे काय आहेत? सिव तर प ीकरण
ा.
3. साव जिनक कजा चा अंतग त बोजा काय आहे?
4. साव जिनक कजा चा बा बोजा काय आहे?
5. साव जिनक कजा या यव थापनाची चौकट प करा.
6. अथ संक प हणज े काय? अथ संक पाच े वेगवेगळे घटक कोणत े आहेत?
7. तुटी या वेगवेग या संक पना प करा.
munotes.in
Page 87
87६.१२ संदभ (REFFERENCES)
1. जे. िहंद र स , जी. मायल ेस, (2006), इंटरिमिज एट पि लक इकॉनॉिम स ,
एमआयटी ेस.
२. हाव रोसेन, (२००५ ), पि लक फायना स , से ह थ एिडशन , मॅक ॉ िहल
पि लक ेश स.
3. कौिशक बसू आिण माट स (एड), (2013), द यू ऑ सफड क पेिनयन टू
इकॉनॉिम स भारतात ऑ सफड युिन हिस टी ेस.
4. सूय एम. (199 0), भारतातील सरकारी अथ संक प, रा क ुल काशक .
५. भािटया एच.एल., (२०१२ ), पि लक फायना स , िवकास काशन .
6. चौदा या िव आयोगाचा अहवाल , भारत सरकार .
munotes.in
Page 88
88
मॉडयुल – ४
७
भारतीय साव जिनक िव – I
घटक रचना :
७.० उि य े
७.१ तावना
७.२ भारत सरकारच े अंदाजप क / अथ संक प
७.३ साव जिनक महस ुलाचे ोत
७.४ व तू व सेवा कर
७.५ साव जिनक खचा चे घटक
७.६ सारांश
७.७
७.० उि ्ये (OBJECTIVE S)
भारत सरकारच े अंदाजप क अ यासण े.
साव जिनक महस ुलाची स ंक पना समज ून घेऊन साव जिनक महस ुलाचे ोत
अ यासण े.
साव जिनक खचा ची संक पना समज ून घेऊन साव जिनक खचा चे घटक अ यासण े.
व तू व सेवा कर (GST) यांचा अ यास करण े.
७.१ तावना (INTRODUCTION)
साव जिनक िव , साव जिनक आय यय, राज व, साव जिनक उ प न -खच हे
सव श द समानाथ आह ेत. यास इ ं जीम य े Public Finance असे संबोधल े जाते. हा
अथ शा ाचा व रा यशा ाचा एक मह वाचा भाग आह े. साव जिनक िव ही
अथ शा ाची अशी एक शाखा आह े िक, याम य े साव जिनक महस ूल िकंवा उ प न
आिण साव जिनक खचा चा समाव ेश होतो.
साव जिनक िव ा या िविवध अथ त ांनी िविवध या या क े या आह ेत. याप ैक
काही म ुख या या प ुढील माण े - munotes.in
Page 89
89१) िफंडले िशरास या ं या मत े, “साव जिनक िव हणज े साव जिनक स े या िक ंवा
सरकार या उ प न िमळिव या या व खच कर याबाब त या त वा ंचा अ यास
होय.”
“Public Finance is the study of the principles understanding the
spending and raising of funds by public authorities. ”
२) डॉ.डा टन या ं या मत े, “साव जिनक िव हणज े अ थ शा व रा यशा या
दोह या सीमार ेषेम ये असणारा एक िवषय होय. ”
“Public Finance is the board line between economics and
politics. ”
३) ा.टेलर या ं या मत े, “साव जिनक िव ह े एक राजक य शा अस ून याची धोरण े
व सम या द ेखील राजकोषीय असतात. ”
“Public Finance is the fiscal science , its politics and problem s are
fiscal.”
४) ा.मस े ह या ं या मत े, “साव जिनक िव हणज े शासना या उ प न व खच
य ेभेवती क ीभूत झाल े या ि ल सम या ंचा अ यास होय. ”
५) हेरॉ ड ीज या ं या मत े, ‘साव जिनक िव हणज े चौकशीच े असे एक े क ज े
थािनक, रा य व क शासनाच े उ प न व खच हाताळत े.
“A field of inquiry that treats of the income and out go of govt.
central, state and local. ”
६) बे टेबल या ं या मत े, “साव जिनक िव हणज े रा यातील साव जिनक स ेचे
उ प न व खच आिण याचा पर परा ंशी असल ेला स ंबंध तस ेच िव ीय शासन व
िनयं ण या ंचे अ ययन करणार े शा होय. ”
“Public Finance deals with the expenditure and income of
public authorities of state and their mutual relations as also with the
financial administration and control .”
वरील या या ं यित र ीमती उस ु ला िह स, ि मथ, म ेहता, अ वाल इ यादी
अथ त ांनी देखील साव जिनक िव ा या या या क े या आह ेत.
munotes.in
Page 90
90
७.२ भारत सरकारचा अथ संक प (BUDGET OF THE
GOVERNMENT OF INDIA)
अथ संक पाला इ ं जीम य े Budget हणतात. Budget बजेट हा श द च
भाषेतील Bougetti या श दापास ून िनमा ण झाला. Bodgetti हणज े चामडयाची छोटी
िपशवी िक ंवा बॅग होय. या बॅगेतून इं लंडमधील अथ मं ी सरकार या उ प न व खचा चे
िववरण सभाग ृहाला सादर करत असत आिण सभाग ृहाला सादर कर ेपय त ते गु ठेवले
जात अस े. तीच था आजपय त जगातील बह त ेक देश पाळतात. या ं या सव च
सभाग ृहाला हणज े लोकसभ ेला हा अथ संक प सादर कर ेपय त गु ठेवला जातो.
यानंतर दो ही सभाग ृहाची हणज े लोकसभा व रा यसभ ेची याला म ंजुरी यावी लागत े
व यान ंतर यातील तरत ुदीनुसार काय वाही स ु होते.
असा हा अथ संक प इ ं लंडम य े १७३३, ा सम य े १८०३, वतं भारतात
१९४७ रोजी मा ंडला ग ेला. भारतात अथ संक प हा फ े ुवारी मिह या या श ेवट या
िदवशी हणज े २८/२९ फे ुवारीला मा ंडला जात होता. पर ंतु आत १ फे ुवारीला
अथ संक प मा ंडला जातो. या अथ संक पावर स ंपूण माच मिह यात लोकसभा व
रा यसभ ेत चचा होऊन तो म ंजूर केला जातो व १ एि ल पास ून याची अ ंमलबजावणी
सु होत े. भारतात १ एि ल त े ३१ माच िव ीय वष मानल े जाते. अथ संक प हा न ेहमी
आगामी वषा चा असतो. याम य े शासना या उ प न व खचा बाब या सिव तर तरत ुदी
असतात.
७.२.१ अथ संक पाचा अथ (MEANING OF BUDGET)
ा. जे. एल. हॅनसन
“अथ संक प हणज े साव जिनक उ प नाचा व साव जिनक खचा चा प ुढील
वषा चा अंदाज होय. ”
ा. टोन :
“सरकारच े अंदाजप क ह े एक अस े प असत े क , याम य े साव जिनक
उ प न व खचा ची एक ार ंिभक योजना असत े.”
ा. िफंडले िशरास :
“बजेट हणज े आगामी वषा चे उ प न व खचा चे वािष क िववरण होय. ”
अगामी िव ीय वषा या शासक य उ प न व खचा या ाथिमक व पातील
योजना ंचा समाव ेश या िववरणप ा त केलेला असतो, याला अथ संक प िक ंवा
अंदाजप क अस े हणतात.
munotes.in
Page 91
91 वरील िविवध या या ंव न ह े प होत े क , “शासना या प ुढील वषा तील सव
उ प न व खचा चा समाव ेश असणार े िववरण हणज े अंदाजप क िक ंवा अथ संक प
होय.”
७.२.२ अथ संक प तयार कर याची ि या (PROCESS OF
BUDGET)
अथ संक प हा प ुढील एका वषा या कालावधीसाठी तयार क ेला जातो. याम य े
पुढील अव था असतात.
१) अथ संक प तयार करण े.
२) अथ संक प लोकसभा व रा यसभ ेत सादर करण े.
३) अथ संक प लोकसभा व रा यसभ ेत सादर करण े.
४) अथ संक पातील तरत ुदीवर आव यक वाट यास मतदान घ ेणे.
५) अथ संक पाला कायद ेशीर मा यता िमळव ून याची अ ंमलबजावणी करण े.
वरील अव था ंचा या ि य ेत समाव ेश होतो.
७.२.३ अथ संक पाची रचना (STRUCTURE OF BUDGET)
अथ संक पात शासना या आगामी आिथ क वषा या िविवध कारची जमा व
खचा चा समाव ेश असतो. याम य े महस ुली जमा, भा ंडवली जमा, महस ुली खच , भांडवली
खच , महस ुली तुट, भा ंडवली त ुट, अंदाजप क य त ुट इ याद चा समाव ेश होतो.
१) महसुली जमा : याम य े ामु यान े कर उ प न व करत ेतर उ प नाचा समाव ेश
होतो.
अ) कर उ प न (Tax Revenue) : याम य े उ प न कर, स ंप ी कर, महाम ंडळ कर,
व तू व सेवांवरील कर, खच कर, मालम ा कर, आयात कर, द ेणगी कर, इ यादी
करांचा समाव ेश होतो.
ब) करेतर उ प न (Non Tax Revenue) : राजकोषीय स ेवा व इतर स ेवा, चलन
िनिम तीतून ा होणारा नफा, याजावरील उ प न, घटक रा या ंना िदल े या
कजा वरील याज, लाभा ंश व नफा. उदा. साव जिनक उ ोग, साव जिनक ब ँका,
साव जिनक िव ीय स ं था, साव जिनक महाम ंडळे यांचा नफा इ यादी सव मागा नी
िमळाल े या उ प नाचा समाव ेश महस ुली जमाम य े होतो.
२) महसुली खच : याम य े “महसुली योजना खच ” आिण “िबगर योजना खच ”
यांचा समाव ेश होतो.
munotes.in
Page 92
92
याम य े ाम ु यान े साव जिनक मालम े या द ेखभालीसाठी य ेणारा खच ,
कजा वरील याज, द ैनंिदन शासनावरील खच , िविवध स ं था व रा या ंना िदल ेले
अनुदान, सरकारी नोकरा ंचा खच , शासनान े केलेली िविवध व त ू व िविवध सेवांची
खरेदी इ यािदवरील खचा चा समाव ेश महस ुली खचा त होतो.
३) भांडवली जमा (Capital Revenue) : याम य े ाम ु यान े साव जिनक कज
उभारणी, लोका ंकडून वीकारल े या िविवध बचती, शासक य कजा ची वस ुली व
िनगु तवणूक तून ा झाल ेले उ प न या ंचा समाव ेश होतो.
अ) साव जिनक कज उभारणी : उदा. शासक य कज रोखे, बॉड्स, यापारी ब ँका व
िव ीय स ं था या ार े उभारल ेले कज .
ब) लोका ं या बचती : उदा. पो टातील िविवध कार या बचती, लोका ं या अ प
बचती, फ ंड, इ यादी मागा नी जमा होणारा प ैसा शासन वापरत े.
क) कज व सुली : रा यशासनाला, िविवध साव जिनक उ ोगा ंना व इतरा ंना िदल े या
कजा ची वस ुली हे भांडवली उ प न होत े.
ड) साव जिनक उ ोगातील िनग ु तवणूक तून ा होणारी र कम. इ याद चा भा ंडवली
जमाम य े समाव ेश होतो.
४) भांडवली खच (Capital Expenditure ) : भांडवली खचा त योजना खच व
िबगर योजना खच यांचा समाव ेश होतो.
अ) योजना खच (Plan Expenditure) : याम ये क ीय योजना ंवरील खच उदा.
ामीण िवकास, क ृषी िवकास, जलिस ंचन, प ूरिनयं ण, उ ोग, वाहत ूक, दळणवळण,
िव ान -तं ान, पया वरण, उजा , खाणी व इतर सामािजक आिथ क सोयी स ुिवधा
वरील खच आिण िविवध घटकरा या ंना व क शािसत द ेशां या योजना ंना क ाने
िदलेली मदत इ याद चा समाव ेश होतो.
ब) िबगर योजना खच (Non - plan Expenditure ) : याम य े संर णावरील
भांडवली खच , साव जिनक उ ोगा ंना िदल े जाणारे कज , घटकरा य व क शािसत
देशांना िदल ेले कज व घेतले या कजा ची परतफ ेड इ याद चा समाव ेश होतो.
५) शासनाच े एकूण उ प न : शासनाची महस ुली जमा व भा ंडवली जमा एकि त
के यास शासनाच े एकूण उ प न ा होत े. याम य े वरील अन ु मांक १ व ३ चा
समावेश होतो.
६) शासनाचा एक ूण खच : शासनाचा महस ुली खच आिण भा ंडवली खच एक
के यास शासनाचा एक ूण खच ा होतो . याम य े वरील अन ु मांक २ आिण ४ चा
समाव ेश होतो.
munotes.in
Page 93
93७.२.४ अथ संक पाच े कार (TYPES OF BUDGET)
शासना या एक ूण उ प न आिण एक ूण खचा पैक आकड ेवारीव न
अथ संक पाच े पुढील तीन कार पडतात.
१) संतुिलत अथ संक प
२) िशलक चा अथ संक प
३) तुटीचा अथ संक प
१) संतुिलत अथ संक प (Balanced Budget) :
जे हा सरकार या अथ संक पातील उ प न व खच समान असतात, त े हा
याला स ंतुिलत िक ंवा समतोल अथ संक प हणतात. हणज े या िठकाणी सरकार या
एकूण उ प नाबरोबर एक ूण खच असतो. सनातनवादी अथ शा ा ं या मत े, शासनाचा
अथ संक प न ेहमी समतोल असावा. शासनाच े जेवढे उ प न आह े तेवढाच या ंचा खच
असावा. अथ यव थ ेत तेजी-मंदी नस यास असा अथ संक प मा ंडणे यो य असत े.
२) िशलक चा अथ संक प (Surplus Budget) :
अथ संक पातील अ ंदािजत उ प न ह े अंदािजत खचा पे ा जा त असत े, ते हा
याला िशलक चा िक ंवा आिध याचा अथ संक प अस े हणतात. अलीकडील काळात
असा अथ संक प सहसा मा ंडला जात नाही. याम ुळे देशा या आ िथ क िवकासावर
मया दा येतात. अथ यव थ ेत अितभाववाढ अस यास असा अथ संक प मा ंडला जातो.
३)तुटीचा अथ संक प (Deficit Budget) :
जे हा द ेशा या अथ संक पातील अ ंदािजत उ प नाप े ा अ ंदािजत खच जा त
असतो, त े हा याला त ुटीचा अथ संक प अस े हणतात. अलीकडील काळात
लोकस ं या वाढीबरोबर शासना या क याणकारी काया त देखील मोठया माणावर वाढ
होत अस याम ुळे शासनाचा खच ह ा न ेहमी उ प नाप े ा अिधक असतो. याम ुळे
अथ संक पात न ेहमी त ुट असत े. अथा त शासनाचा खच वाढत अस यास उ पादन,
उ प न पातळी वाढत े, रोजगार पातळी वाढत े, आिथ क िवकासाचा दर वाढतो व लोका ंचे
उ प न वाढत े. अथ यव था िवकासा या िदश ेने वाटचाल करत े. हण ून बह त ेक देशांतील
अथ संक प ह े तुटीचे सादर क ेले जातात. जागितक महाम ंदीतून बाह ेर पड यासाठी “डॉ.
जे. एम. क े स” यांनी स ंबंिधत द ेशांनी तुटी या अथ संक पाचा वापर करावा, अस े
सुचिवल े होते.
७.३ साव जिनक महस ुलाचे ोत (SOURCES OF PUBLIC
REVENUE)
अलीकडील काळात शासनाचा साव जिनक खच चंड माणावर वाढत आह े.
जगातील बह त ेक द ेशांनी क याणकारी रा याची (Welfare State) संक पना munotes.in
Page 94
94
वीकार याम ुळे समाजा या िवकासासाठी अन ेक कारची काय शासनाला करावी
लागतात.
उदा. िश ण, आरो य, दळणवळण, वाहत ूक, स ंर ण, यायदान, पाणीप ुरवठा, वीज,
र तेबांधणी, र े वे, लोकशाही करभार आिण शासन, श ै िणक श ु क, भ ूकंप, दु काळ
आिण इतर अन ेक कारची काय शासनाला करावी लागतात आिण याम ुळे शासनाचा
साव जिनक खच सात यान े वाढत आह े. हा खच भ न काढ यासाठी शासनाला
वेगवेग या मागा ने उ प न गोळा कराव े लागत े. शासनाला व ेगवेग या मागा ने ा
होणा या उ प नालाच साव जिनक उ प न िक ंवा महस ूल अस े हणतात.
शासनाला िकंवा सरकारला या िविवध मागा ने उ प न ा होत े, यालाच
साव जिनक महस ुलाचे ोत अस े हणतात. ज े पुढील माण े आहेत.
उपरो दश िव या माण े िविवध मागा ने शासनाला महस ूल ा होतो. याप ैक
काही साधन े िकंवा ोत हे स च े असतात, तर काही साधन े िकंवा ोत ह े ऐि छक
असतात, तर काही साधन े िकंवा ोत ह े अंशतः स ची आिण अ ंशतः ऐि छक
असतात.
साव जिनक महस ुलाचे ोत कर महसूल करेतर महस ूल य कर अ य कर शासक य कर अनुदान व द ेण या यापारी कर िवशेष
मु यांकन दंड शु क िकंमत munotes.in
Page 95
95७.३.१ कर महस ूल (TAX REVENUE)
शासनाला व ेगवेग या कार या कराची आकारणी क न उ प न िमळिवता
येते. याम य े य कर (जस े क उ प न कर), अ य कर (जस े क िव कर,
आयात कर, िनया त कर इ.) या ंचा समाव ेश होतो. शासनाला िमळणा या एक ूण
महसुलापैक कराचा वाटा फार मोठा असतो. याम य े िवशेषतः अ य करापास ून
सरकारला फार मोठा महस ूल ा होतो.
भारता या एक ूण कर मह सुलाम य े य कर महस ूल व अ य कर
महसूलाच वाट काय होता ह े पुढील त याव न ल ात य ेते.
त ा . ७.१
(आकड े कोटी म य े)
अ.
. िव ीय वष एकूण कर महसूल य कर महसूल अ य कर महसूल
1 1950 -51 660 230 430
2 1960 -61 1460 420 1040
3 1970 -71 4690 1100 3590
4 1980 -8 19790 3690 16100
5 1990 -91 87564 14267 73297
6 2000 -01 305630 80947 224683
७.३.२ करेतर महस ूल (Non - Tax Revenue ) :
शासनाला इतर अन ेक ोत िक ंवा माग आहेत, यापास ून महस ूल ा होतो,
यालाच साव जिनक महस ुलाचे करेतर ोत अस े हणतात. ह े ोत िक ंवा साधन े
स ची नसतात. सरकार समाजा या क याणासाठी िविवध सोयी व स ुिवधा प ुरिवते.
आिण याचा अ पसा मोबदला जनत ेकडून वस ूल केला जातो. सरकारला करा ंिशवाय
इतर या साधनापास ून महस ूल ा होतो, त े ोत िक ंवा साधन े पुढील माण े
१) शासक य उ प न (Administrative Revenue) -
सरकार समाजा या िवकासासाठी, क याणासाठी िविवध कार या स ेवा
पुरिवते, समाजिहतासाठी अन ेक कारची काय करत े व या ंचे िनयमन व िनय ं ण करत े,
िविवध उ ोग व यवसाया ंना परवान े देते, उ ोग यव सायाची न दणी ठ ेवते इ यादी. या
िविवध काया चा संबंिधत य , स ं था िक ंवा सम ूहाकड ून जो िविश मोबदला आकारला
जातो व या ार े सरकारला ज े शासक य उ प न िक ंवा महस ूल ा होतो; यालाच या
शासक य उ प न अस े हणतात.
या शासक य उ प नाम य े िकंमत, श ु क, द ंड, िवश ेष मु यांकन इ यादी
मागा चा समाव ेश होतो.
i) िकंमत (Price) –
शासन िविवध व त ू व सेवांची िनिम ती करत े. अशा अन ेक व त ू व सेवा खाजगी
य ला िनमा ण करण े श य नसत े. अशा व त ू व स ेवांचा मोबदला उपभो या ंकडून
शासनाला िदला जातो, या लाच िक ंमत अस े हणतात. शासन अन ेक व त ू व सेवा अ प munotes.in
Page 96
96
िकंमतीला प ुरिवते. अशा व त ूंची िनिम ती क न नफा िमळिवण े, हा शासनाचा उ ेश
नसतो. मा अशा व त ू व सेवांचा दु पयोग होऊ नय े हणून सरकार अशा व त ूंची अ प
िकंमत आकारत े आिण या मा यमात ून शासनाला उ प न ा होत े.
उदा. पो टाची ितिकट े व पािकट े, रे वे ितक ट, बस भाड े, वीज िबल, पाणी िबल,
टेिलफोन िबल इ यादी व त ू व स ेवांची नाममा िक ंमत आका न शासनाला उ प न
ा होत े.
अथा त, िक ंमत करा माण े स ची नस ून या य व त ू व सेवांचा उपभोग
घेतात, या ंनाच ावी लागत े.
ii) शु क (Fee) –
शु क हा शासक य उ प नाचा द ुसरा माग होय. सरकार सामािजक
क याणासाठी अन ेक उप म े राबिवत े. िकंबह ना त े शासनाच े आव यक कत यच असत े
जे सरकार द ेशाम य े चांगले शासन, कायदा -सु यव था राखण े, लोका ं या द ैनंिदन
काया तील िविवध अडचणी िक ंवा सम या सोडिवण े याक रता फायद ेशीर असत े. याम ुळे
सरकारला अन ेक कारची काय करावी लागतात व यासाठी जनत ेकडून जो िविश
कारचा मोबदला घ ेतला जातो, यालाच श ु क अस े हणतात.सरकार अन ेक सेवांचा
मोबदला घ ेते, यालाच िक ंमत न हणता शु क अस े संबोधल े जात े. थोड यात,
‘सरकार िविवध स ेवांचा जो मोबदला घ ेते, यालाच श ु क अस े हटल े जाते.’
उदा. िव ाथ िश णाची िक ंमत न द ेता िश ण श ु क द ेतो. कारण िश णाची
िकंमत फार मोठी असत े. याच माण े हॉटेल न दणी श ु क, वाहन चालिव याच े लायस े स
शु क, उ ोग चाल ू कर याचा परवाना, कापड द ुकानाचा परवाना, लास ेस
चालिव याचा परवाना, दा च े दुकान चालिव याचा परवाना िक ंवा लायस े स आव यक
असतात. यासाठी जो मोबदला आकारला जातो, यास परवाना श ु क अस े हणतात.
थोड यात, कर आिण श ु क याम य े फरक आह े. शु क हे ऐि छक असत े, तर कर ह े
स च े असतात.
iii) दंड (Fines) –
दंड हे देखील शासक य उ प नाच े साधन आह े. देशाम य े कायदा व
सु यव था राख यासाठी िविवध कायद े िकंवा िनयमाच े पालन न करणा या य ला द ंड
आकार याचा अिधकार शासनाला व यायालयाला असतो आिण यामा फ त देखील
शासनाला उ प न िमळत े. अथा त हे उ प न फार अ प असत े. दंड पैशा या व पात
आकारला जातो. द ंड आकार याचा अिधकार व ेगवेग या िवभागा ंना व द ेशातील सव
यायालया ंना असतो. ज े हा एखादी य िनयम भ ंग करत े, शासक य िनयम मोडत े,
कायदा मोडत े, अपराध कर ते, चोरी करत े, िनयमा ंचे उ ल ंघन करत े, गु हा करत े
अशाव ेळी ित यावर द ंड आकारला जातो. द ंड या य न े केले या ग ु ा या
व पावर अवल ंबून असतो. कधी कधी शासन िविश मालम ेची ज ी द ेखील करत े.
ज ी हा द ेखील द ंडाचाच एक कार अस ून या ार े देखील सर कारला उ प न ा होत े.
munotes.in
Page 97
97iv) िवशेष मु यांकन (Special Assessment) :
िवशेष मु यांकनालाच स ुधारणा कर (Betterment Levy) असे देखील
हणतात. या स ंक पन ेचा सव थम वापर अम े रकेम ये झाला होता. यान ंतर जगातील
इतर द ेशांम ये देखील िवश ेष मु यांकन मानल े जाऊ लागल े. ा. स ेिलंगमन या ं या मत े,
“शासनान े िविश साव जिनक स ुधारणा घड ून आण याम ुळे एखा ा य या
मालम ेला िवश ेष लाभ होतो. यासाठी या य कड ून आकार यात य ेणा या कराला
िवशेष मु यांकन अस े हणतात.
उदा. र त े, रे वे, कालव े, धरण े, पूल आिण र या ंचे उदारीकरण ज े हा सरकार
करते; ते हा या िविश भागातील स ंप ीच े मु य वाढत े. धरण े व कालव े बांध यास या
शेजारील जिमनी या िक ंमती वाढतात. र े वे व पुलामुळे शहरे व गाव े एकम ेकांना जोडल े
जावून या या भागातील जिमनी, घर े यां या िक ंमती वाढतात, त र शहरात र या ं या
ंदीकरणाम ुळे र या ं या बाज ू या इमारतीच े मू य वाढत े. प रणामी या सवा चा फायदा
संबंिधत जमीन मालक, इमारत व गाळ े मालका ंना होतो. या साव जिनक स ुधारणा ंमुळे
या या य ना फायदा होतो, या ं यावर जो कर आकारला जातो, याला िवश ेष
मु यांकन िक ंवा स ुधारणा कर अस े हटल े जात े. अथा त सुधारणा कर ह े स च े
असतात.
थोड यात, साव जिनक स ुधारणा ंमुळे सवा नाच लाभ होत असला तरी काही
य वर याचा म ु य कर िक ंवा िवश ेष कर आकारला जातो.
२) यापारी उ प न (Commercial Revenue) :
देशातील सव सामा य नाग रका ंना िविवध व त ू व स ेवांचा प ुरवठा अ प
िकंमतीत हावा, या ह ेतूने सरकार अन ेक व त ू व सेवांची वतः िनिम ती करत े आिण या
उ पािदत व त ू व स ेवा देशातील लोका ंना अ प िक ंमतीम य े पुरिवते. या मा यमात ून
शासनाला ज े उ प न िमळत े, यालाच यापारी उ प न अस े हणतात.
थोड यात, शासक य व त ू व स ेवांपासून समाजाकड ून सरकारला जी िक ंमत
ा होत े, यालाच यापारी उ प न अस े हणतात.
दळणवळण, वीज, पाणी, वाहत ूक, रे वे, बस, पो टस ेवा, ट ेिलफोन, र त े इ.
साव जिनक स ेवा सरकारकड ून जनत ेला प ुरिव या जाता त. आिण या मोबद यात
सरकारला ज े उ प न िमळत े, यालाच यापारी उ प न अस े हणतात. यािशवाय गॅस,
पे ोल, रॉक ेल, लोख ंड, पोलाद, य ं साम ी इ यादीची िनिम ती क न याची िव करत े
व यापास ून देखील उ प न ा होत े. अथा त वरील सव व त ू व स ेवा शा सनाकड ून
पुरिव या जात अस या तरी या सामािजक िहत व सामािजक क याणा या ीन े
मह वाच े असत े. आिण या व त ू व स ेवां या िक ंमतीवर शासनाच े यापारी उ प न
अवल ंबून असत े. िकंमतीत वाढ क े यास उ प नात द ेखील वाढ होत े. भारताम य े
ि तरीय शासन यव था अस या मुळे क ीय पातळीवर क शासन, रा यपातळीवर
रा यसरकार व थािनक पातळीवर थािनक वरा य स ं था हणज े ामीण भागात munotes.in
Page 98
98
ामपंचायती, प ंचायत सिम या, तर नागरी भागात नगरपािलका व महानगरपािलका
िविवध व त ू व सेवांचा पुरवठा क न या ार े काही माणात उ प न ा करतात.
३) अनुदाने (Grants) -
भारत, कॅनडा, ऑ ेिलया व इतर काही द ेशात स ंघरा य प ती अि त वात
असून ि तरीय शासन यव था आह े. हणज े क ात क सरकार, रा यात रा य
सरकार, तर थािनक पातळीवर थािनक वरा य स ं था काय करत असतात.
भारताम य े य ेक सरकारला आप या अिधकारातील कत य व जबाबदा या पार
पाडा या लागतात. अथा त या सव पातळीवरील शासना या काया म ये सुसंवाद असतो.
यामध ूनच क सरकार रा य सरकारला मदत करत े.
थोड यात, “एका सरकारकड ून दुस या सरकारला िविश काय पुत साठी ज े
िव ीय सहा य क ेले जात े, यालाच अन ुदान िक ंवा सहा य अस े संबोधल े जात े.”
साधारणत: अन ुदान ह े उ च तरीय शासनाकड ून िन न तरीय शासनाला िदल े जाते. हे
अनुदान िविवध काया साठी द े यात य ेते.
उदा. िश ा, आरो य, पाणीप ुरवठा, साव जिनक व छता, रोजगारात वाढ,
दा र ्य िनवारण, र त े बांधणी, ग ृहबांधणी, खत े, बी-िबयाण े, शेती िवकास इ यादी अन ेक
काया साठी अन ुदान द ेतात.
४) देण या (Gifts) -
“खाजगी य , उ ोग िकंवा िविवध स ं थांकडून व े छेने सरकारला ज े
िव ीय सहा य क ेले जाते, यास िव ीय सहा य अस े हणतात.
देण या ा क शासन, रा यशासन, थािनक वरा य स ं था, धम दाय स ं था,
अशासक य स ंघटना, श ै िणक स ं था या ंना ा होतात . द ेण यांमुळे शासनाला काही
माणात उ प न िमळव यासाठी ा होत े. काही माणात उ प न सरकार लोका ंकडून
देण या वीकारत े.
उदा. आणीबाणीची प रि थती अस यास. य ु ा या व ेळी, भ ूकंप, दु काळ,
महापूर, महारोग िनम ु लन आिण कोण याही कारची न ैसिग क आप ी आ यास सरकार
लोकांना भावना मक आवाहन क न लोका ंकडून देण या ा करत े. अथा त या
देण यांमुळे शासनाला काही अंशी या आप ीला त ड द ेणे श य होत े. देणगी जा तीत
जा त िमळावी यासाठी सरकार द ेणगीची र कम करम ु ठेवते.
देण यांमुळे शासनाच े व इतर स ं थांचे उ प न वाढत े. देण या ा ऐि छक
व पा या असतात. द ेण यांम ये परतफ ेडीचा उ ेश नसतो. समाजाच े ऋण फेडावे, या
हेतूने देण या िद या जातात. द ेणगी द ेणा याला याम ुळे कोण याही कारचा िवश ेष लाभ
िमळत नाही, तर समाधान ा होत े.
वरील िविवध मागा नी सरकारला महस ूल ा होतो.
munotes.in
Page 99
99७.४ व तू व सेवा कर (GOODS AND SERVICES TAX -GST)
भारतीय अ य कर णा लीमधील सवा त मोठी स ुधारणा हणज े GST (व तू
व सेवा कर) णाली आह े. व त ू व सेवा कर (GST ) ही सव अ य करा ंना एकि तपण े
लागू कर यात आल ेली एक म ू यविध त कर (Value Added Tax – VAT) णाली
आहे. व त ू व सेवा कराची (GST ) सव थम स ंक पना २००४ म ये नेम यात आल े या
िवजय क ेळकर सिमतीन े मांडली होती.
२००६ -०७ या अथ संक पाम य े पी. िचद ंबरम या ंनी अस े घोिषत क ेले होते
क , १ एि ल, २०१० पासून भारताम य े व त ू व सेवा कर (GST ) लागु होईल. पर ंतु
याम य े काही कारणा तव बाधा य ेवून दरवष GST लागू कर याची ता रीख प ुढे
ढकल यात आली. २०११ म ये काँ ेस सरकारन े GST संदभा त ११५ वे घटनाद ु ती
िवधेयक स ंसदेसमोर मा ंडले होते, परंतु १५ वी लोकसभा िवसिज त झा यान े ते संपु ात
आले. २०१४ म ये भारताम य े िनवड ून आल े या भाजपा सरकारन े १९ िडस बर,
२०१४ रोजी न यान े GST संदभा तचे ११२ वे ‘घटनाद ु ती िवध ेयक, २०१४ ’ हे
संसदेत सादर क ेले. ६ मे, २०१५ रोजी ह े िवधेयक लोकसभ ेने, तर ३१ ऑग ट,
२०१६ रोजी काही स ुधारणा ंसिहत रा यसभ ेने पा रत क ेले. ८ स ट बर, २०१६ रोजी
रा पत नी या िवध ेयकावर वा री क ेली आिण १६ स ट बर,२०१६ रोजी १२२ वे
घटनाद ु ती िवध ेयक ह े १०१ वी घटनाद ु ती हण ून अंमलात आल े.
यानुसार, १ जुलै, २०१७ पासून ज म ू व का मीर वगळता स ंपूण भारताम य े
व तू व स ेवा कर (GST ) लागू कर यात आला. भारतातील व त ू व स ेवा कर (GST )
णाली ही कॅनडा या व त ू व स ेवा कर (GST ) णालीवर आधा रत आह े. हण ूनच
कॅनडा माण े, भारताम य े देखील क ीय व त ू व स ेवा कर (Central GST) आिण
रा य व त ू व सेवा कर (State GST) अशा दोन GST णाली आकार यात आ या
आहेत.
क ीय व त ू व सेवा कर (CGST) :
क ीय व त ू व सेवा कर (CGST) म ये पुढील कर समािव आह ेत.
क ीय उ पादन श ु क / अबकारी कर
रा य उ पादन श ु क / अबकारी कर
अित र उ पादन श ु क
सेवा कर
अितरी सीमा श ु क
िवशेष अित र सीमा श ु क
क ीय अिधभार व उपकर
औषधी व स दय साधन े काय ा ंतग त आकारल े जाणार े उ पादन श ु क
munotes.in
Page 100
100
रा य व त ू व सेवा कर (SGST) :
रा य व त ू व सेवा कर (SGST) म ये पुढील करा ंचा समाव ेश होतो.
िव कर ( ह ॅट)
करमण ूक कर
जकात व व ेश कर
ल झरी कर
लॉटरी, ज ुगार व स ा यावरील कर
खरेदी कर
रा य अिधभार व उपकर
व तू व स ेवा करामध ून काही अ य करा ंना सूट दे यात आली आह े, हणज ेच
काही कर GST मधून वगळ यात आल े आहेत, ते पुढील माण े –
मुलभूत सीमा श ु क
िनया त कर
र ते व वासी कर
टोल कर
ॉपट कर
मु ांक शु क
वीज कर इ.
व तू व स ेवा कर (GST ) म ये १७ अ य कर व २३ अिधभार समािव
आहेत. व त ू व सेवा कराच े (GST ) ामु यान े ४ दर िनि त कर यात आल े आहेत
त ा . १.८
व तू व सेवा कराच े (GST ) दर
अ. . GST दर व तू व सेवा १ ५% मोठया माणावर उपभोग घ ेत या जाणा या व त ू उदा. मसाल े,
खा त ेल इ.
२ १२% ि या क ेलेले अ न पदाथ
३ १८% साबण, त ेल, टूथपे ट , र ेि जर ेटर, माट फोन
४ २८% हाईट व त ू, कार
५ २८% +
उपकर आरामदायी कार, पानमसाला, त ंबाखू, काब न डाय ऑ साइड
सोबत स ंयोग घडव ून तयार क ेलेले पेय(aperated drinks)
ोत : www.taxmann.com munotes.in
Page 101
101
७.५ साव जिनक खचा चे घटक (COMPONANTS OF PUBLIC
EXPENDITIURE)
साव जिनक आय - ययाचा मह वाचा भाग हणज े साव जिनक खच होय. आज
साव जिनक खचा चे मह व वाढत चालल े आ ह े. साव जिनक खच कमी क न
रा यकारभार क ेला पािहज े अशी सनातनवादी िवचारणी होती. पर ंतु आधुिनक काळात
ही िवचारसरणी माग े पडल ेली आह े.
आज सरकारी काया त मोठया माणात वाढ झाली अस ून, क याणकारी
रा याची स ंक पना मा य कर यात आली आह े. यािशवाय ॲडा फ वॅगनर आिण
िपकॉक - वाईजमन या अथ शा ा ंनी साव जिनक खच वाढीच े सै ांितक प ीकरण
केले आ हे. याव न अस े ल ात य ेते क , क सरकार, रा यसरकार आिण थािनक
सरकार े यां या काया त वाढ होण े हणज ेच या ं या काया ची सं या वाढण े, याचा अथ
साव जिनक खच वाढ होय. अन ेकवेळा साव जिनक खचा लाच सरकारी खच अ सेही
हणतात.
अ) महस ुली खच आिण भा ंडवली खच (Revenue Expenditure and Capital
Expenditure) :
चालू खच , शासक य खच आिण द ेखभाल खच यावर क ेला जाणारा खच
हणज े महस ुली खच होय. हा खच वारंवार उ वणारा असतो. या खचा ला िवकास े र
खच असेही हणतात.
भांडवली खच हा व त ू व स ेवांचा वा ह सतत चाल ू ठेव यासाठी आिण
समाजाच े भांडवल जतन कर यासाठी क ेला जातो. बह उ ेशीय क प उभारण े, लोख ंड-
पोलाद, िसम ट, अण ुश इ. साठी क ेला जाणारा खच हणज े भांडवली खच हण ून
ओळखला जातो. द ेशाची उ पादन मता वाढिव यासाठी भा ंडवली खच अ य ंत
मह वाचा ठरतो. हण ून यास िवकास खच असेही हणतात.
ब) िवकास खच आिण िवकास े र खच (Development and Non -Development
Expenditure) :
देशा या िवकास आिण गतीसाठी क ेला जाणारा खच हणज े िवकास खच
होय. या खचा त जलिस ंचन क प, लोहमाग आिण र त े वाहत ूक, श ेती, औ ोिगक
िवकास इ. दीघ कालीन खचा चा समाव ेश होतो. िश ण आिण स ंशोधनावरील क ेला
जाणारा खच िवकास खच हणून ओळखला जातो.
अंतग त शा ंतता आिण स ु यव था राख यासाठी क े या जाणा या खचा चा
हणज े िवकास े र खच होय. उदा. पोलीस त ु ंग, यायालय, स ै य इ.वर क ेला जाणारा
खच याम य े समािव होतो.
munotes.in
Page 102
102
साव जिनक खच वाढीची कारण े (Causes of Increasing Public
Expenditure) :
सरकारन े कमीत कमी खच करावा अशी सनातनवादी अथ शा ा ंची
िवचारसरणी माग े पडून १९ या शतका या उ राधा पासून आिण २० या शतका या
सु वातीपास ून समाजवादी िवचारसरणीचा उगम व िवकास, क याणकारी रा या या
संक पन ेला वाढता पाठ बा आिण वीकारल ेली लोकशाही शासन प ती इ. म ुळे
सरकारही खचा त वाढ झाली आह े.
आधुिनक काळात सरकार या काया ची स ं या वाढ यान े आिण सरकारी
काया चा िव तार झा याम ुळे साव जिनक खचा त मोठया माणात वाढ झाली आह े. आज
जगातील सव देशां या साव जिनक खचा त सतत वाढ होत आह े. भारतातील
क सरकारचा खच १९९३ म ये २२४६८८ कोटी . होता, तो २००० म ये
८७९०४३ कोटी पया ंपय त वाढला असाच अन ुभव रा य सरकार े आिण थािनक
सरकार े यांचाही आह े. अशा साव जिनक खचा त होणा या वाढीची कारण े पुढील माण े
सांगता य ेतात :
१) सामािजक गरजा आिण ग ुणव े या गरजा या ंची पूत ता :-
सामािजक गरजा या साम ुदाियकपण े भागिव या जात अस यान े संर ण,
कायदा यव था यासार या सामािजक गरजा ंवर सरकारलाच खच करावा लागतो.
खाजगी े ाकड ून या गरजा प ूण के या जात नाहीत. तस ेच गुणव े या गरजा खाजगी
े पूण क शकत असल े तरी खाजगी े ाकड ून या गरजा प ुरेशा माणात प ूण होऊ
शकत नाहीत, याम ुळे सरकारला ग ुणा मक गरजा प ूण करा या लागतात. उदा. िश ण,
वै क य उपचार इ याम ुळे सरकारी खचा त वाढ होत े.
२) बा बचतीची िनिम ती :-
िवकसनशील अथ यव थ ेत खाजगी उ पादस ं था काय मतेने काय क शकत
नस यान े यांची गुंतवणूक फायद ेशीर होत नाही. या ंचा उ पादन खच जा त असतो.
यां या व त ूची बाजारप ेठ मया िदत राहत े. हण ून बा बचती िनमा ण होऊ शकत
नाहीत. सरकारलाच वाहत ूक उजा , जलिस ंचन, शा ीय स ंशोधन इ. आिथ क व
सामािजक स ुिवधांवर खच करावा लागतो. या स ुिवधा िनमा ण के यावर सव उ पादन
सं थांना बा बचती हणज ेच लाभ िमळ ू शकतात. पर ंतु अशा बा बच ती िनमा ण
कर यासाठी सरकारला अन ेक सामािजक -आिथ क सुिवधा िनमा ण कर यासाठी मोठया
माणावर खच करावा लागतो. थोड यात, खाजगी उ पादनस ं थांची काय मता
वाढिव यासाठी साव जिनक खचा त वाढ होत े.
३) िवषमता कमी करण े :-
क याणकारी रा यात सरकारला गरीब लोका ं या राहणीमानाची पातळी
उंचवावी लागत े. ग रबा ंची भा ंडवलदाराकड ून िपळवण ूक होऊ नय े आिण
बाजारय ं णेतील िक ंमतीम ुळे गरीब लोका ंचे हाल होऊ नय ेत. हण ून सरकारला munotes.in
Page 103
103 यां यासाठी व त िक ंमतीची घर े, कमी खचा ची वाहत ूक यव था, कमी िक ंमती या
व तू यांचा पुरवठा करावा लागतो. पर ंतु यासाठी सरकारला खच करावा लागतो, याम ुळे
आिथ क िवषमता कमी हो यास मदत होत े, परंतु याम ुळे साव जिनक खचा त वाढ होत े.
४) संर ण खचा तील वाढ : -
आज या य ुगात य ु ाची स ंभा यता सतत वाढत आह े. आध ुिनक श ा ंचा वापर
करावा लागत आह े. यु व य ु ाची श यता याक रता सरकारला प ूव पे ा िकतीतरी
पटीने अिधक खच करावा लागत आह े. १९५१ म ये भारताचा स ंर ण खच केवळ
१६४ कोटी . होता तो सतत वाढत जाऊन २००० म ये ४८५०४ कोटी . झाल ेला
होता. याम ुळे साव जिनक खचा त वाढ होत आह े.
५) लोकस ं या वाढ आिण वाढत े शहरीकरण : -
अिवकिसत आिण अिवकसनशील द ेशामधील लोकस ं या व ेगाने वाढत आह े.
वाढ या लोकस ं येला िविवध स ेवा आिण स ुिवधा द े यासाठी सरकारला मोठया
माणावर खच करावा लागत े. खेडयातील लोक रोजगाराक रता सतत शहरात य ेत
अस याम ुळे पाणीप ुरवठा, आरो य आिण वाहत ूक यव था यासार या सोई उपल ध
क न ा या लागतात. याम ुळे साव जिनक खच सात यान े वाढत आह े.
६) शासक य खच :-
रा य चालिवण े, अंतग त स ु यव था राखण े यासाठी य ेक सरकारला
शासक य खच करावा लागतो. शासनाची काय सतत वाढत अस याम ुळे िविवध
मं ालय े आिण या ं या भ यात सतत होणारी वाढ यावरील खचा मुळे साव जिनक खचा त
पूव पे ा िकतीतरी पटीन े वाढ झाली आह े.
७) क याणकारी रा याची स ंक पना : -
अनेक देशातील सरकारन े क याणकारी रा याची स ंक पना वीकार याम ुळे
लोकां या स ंर णाबरोबरच या ं या क या णाची जबाबदारी सरकारवर य ेऊन पडल ेली
आहे. रोजगार हमी योजना, व ृ ापकाळ व ेतन, श ै िणक सवलती आिण िन:श ु क िश ण
इ. सार या क याणकारी योजना ंसाठी सरकारला वाढता खच करावा लागतो. याम ुळे
साव जिनक खचा त वाढ होत े.
८) लोकशाही व ृ ीत वाढ : -
ह कुमशाही स रकारप े ा लोकशाही प तीत क , रा य े, थािनक वरा य
सं था या ं या िनवडण ुका असतात. या िनवडण ुकांचा खच फार मोठा असतो. तस ेच तीन
पातळीवरील सरकारचा कारभार चालिव याक रता च ंड खच येतो. प रणामतः
साव जिनक खचा त वाढ होत आह े.
९) आिथ क िनयोजन : -
आिथ क िवकासासाठी िनयोजनाची आव यकता असत े. याक रता सरकारलाच
पुढाकार घ ेऊन अ पवयीन आिण दीघ कालीन योजना ंची अ ंमलबजावणी कर यासाठी
चंड माणावर खच करावा लागतो. १९५१ पासून पुढील २० वषा पय त या काळात munotes.in
Page 104
104
आिथ क िनयोजनाम ुळे भारत सरकारचा खच १६०० कोटी पया ंनी वाढल ेला आह े.
भारता या ९ या प ंचवािष क योजन ेसाठी २१,९०,००० कोटी . खच करावा लागला
होता. अशा कार े िनयोजना या अ ंमलबजावणीम ुळे साव जिनक खच सात यान े वाढत
आहे.
१०) िकंमत पातळीवरील वाढ : -
िकंमत पातळीत सात यान े वाढ होत अस याम ुळे सरकारचा खर ेदीवरील खच
आिण कम चा या ं या व ेतन आिण भ यातील वाढ याम ुळे साव जिनक खचा त वाढ झाल ेली
आहे.
११) साव जिनक कजा ची परतफ ेड व याज : -
आधुिनक काळात साव जिनक कज सतत मोठया माणावर वाढत आह े.
यावरील याज व स ेवा खच ही वाढत आह े. भारताच े साव जिनक खच १९७१ म ये
८७४९ कोटी . होत े ते २००१ म ये ५०४२४८ कोटी पया ंपय त वाढल े. या कजा ची
याजासिहत करावी लागणारी परतफ ेड याम ुळे साव जिनक खच सात यान े वाढत आह े.
७.६ सारांश (SUMMARY)
साव जिनक िव िक ंवा साज िनक आय यय ही अथ शा ाची एक शाखा आह े.
याम ये साव जिनक उ प न (महस ूल / आय) व साव जिनक खच ( यय) या ंचा अ यास
केला जातो.
थोड यात, सरकार ार े उ प न आिण खच याम य े मेळ घालताना िनमा ण
होणा या सव सम या ंचा अ यास साव जिनक िव ाम य े केला जातो.
हेरॉ ड ी हज या ं या मत े, संघरा य सरकार, घटकरा य े सरकार आिण
थािनक सरकार या ं या उ प नाची आिण खचा ची िचिक सा करणारी एक अ यास
शाखा हणज ेच साव जिनक िव िक ंवा साव जिनक आय - यय ( Public Finance)
होय.
७.७ (QUESTIONS)
१) अथ संक पाची या या द ेऊन रचना प करा.
२) अथ संक पाच े कार प करा.
३) साज जिनक महस ुलाचे ोत सा ंगा.
४) व तू व सेवा कर ( GST) िवषयी म ुलभूत मािहती िलहा.
५) साव जिनक खच हणज े काय? सा ंगून याच े घटक प करा.
munotes.in
Page 105
105८
भारतीय साव जिनक िव – II
घटक रचना :
८.० उि य े
८.१ तावना
८.२ साव जिनक कजा चे कार व ोत
८.३ तूट व त ुटी या स ंक पना
८.४ राजकोषीय जबाबदारी व अ ंदाजप क , यव थापन कायदा, २००३ (FRBM
Act, 2003)
८.५ िव ीय स ंघ यव था
८.६ चौदा या िव आयोगा या िशफारसी
८.७ सारांश
८.८
८.० उि ये (OBJECTIVE S)
साव जिनक कजा ची संक पना समज ून घेवून याच े ोत अ यासण े.
अथ संक पीय अ ंदाजप क य त ुटी या िविवध स ंक पना अ यासण े.
राजकोषीय जबाबदारी व अ ंदाजप क यव थापन ( FRBM ) कायदा, २००३
समजून घेणे.
िव ीय स ंघ यव थ ेची संघ यव थ ेची (Fiscal Federalism) संक पना समज ून
घेणे.
िव आयोगाची म ुलभूत मािहती घ ेणे. चौदा या िव आयोगा या िशफारसी
अ यासण े.
८.१ तावना (INTRODUCTION )
तुत करणाम य े साव जिनक कज हणज े काय? साव जिनक कजा चे ोत,
तूट व त ुटी या स ंक पना, राज कोषीय जबाबदारी व अ ंदाजप क यव थापन ( FRBM )
कायदा २००३ ची म ुख वैिश य े, उि य े व मया दा, साव जिनक कजा चे कार, िव ीय
संघ यव था, चौदावा िव आयोग व या या िशफारसी इ यादी अ यासणार आहोत. munotes.in
Page 106
106
८.२ साव जिनक कजा चे कार व ोत (TYPES AN D SOURCES
OF PUBLIC DEBT)
येक देशा या सरकारला दोन मागा नी उ प न ा होत े. एक हणज े लोका ंवर
िविवध कर आका न उ प न गोळा करण े ही र कम सरकारला परतफ ेड करावी लागत
नाही. आिण द ुसरा माग हणज े देशात िक ंवा देशाबाह ेर साव जिनक कज उभारण े होय. हे
सरकारला िविश म ुदतीत याजासह परत करण े अिनवाय असत े.
आधुिनक काळात सरकारला क याणकारी रा याची स ंक पना मोठया
माणावर उ पादक आिण अन ु पादक काया साठी मोठया माणावर खच करावा लागतो.
प रणामतः द ेशा या अ ंदाजप कात उ प न आिण खच यात मोठी तफावत िनमा ण होत े.
ती तफावत िक ंवा फरक भ न काढ यासाठी सरकारला साव जिनक कज उभाराव े
लागत े.
साव जिनक कज हणज े, “सरकारन े लोका ं याकड ून अ प आिण दीघ कालीन
व पाची जी कज उभारल ेली असतात, यास साव जिनक कज असे हणतात. ” क
सरकार, रा य सरकार े आिण थािनक सरकार े यांनी उभारल े या सव कजा चा समाव ेश
साव जिनक कजा त केला जातो.
८.२.१ साव जिनक कजा चे कार (Types of Public Debt) :
साव जिनक कजा चे कार प ुढील माण े सांगता य ेतात :
१) उ पादक आिण अन ु पादक कज :-
जे हा सरकार कजा या मा यमात ून र त े, रे वे, दळणवळण इ. चा िवकास
करते, कारखानदारी वाढिवत े, वीजिनिम ती करत े. तस ेच धरण े ब ांधून शेती आिण
उ ोगा ंना पाणी इ प ुरिवते. या कारणासाठी उभारल े या कजा स उ पादक कज अ से
हणतात. अशा उ पादक कजा तून जे उ प न िमळत े यात ून सरकार कज व यावरील
याजाची र कम परतफ ेड करत े. उ पादक कजा तून देशात दीघ कालीन स ंप ी िनमा ण
केली जात े.
याउलट ज े हा साव जिनक कजा चा वापर य ु ासाठी, स ंर ण सािह य
खरेदीसाठी, द ु काळ िनवार यासाठी क ेला जातो. त े हा यास अन ु पादक कज असे
हणतात. अशा अन ु पादक कजा तून देशात दीघ कालीन स ंप ी िनमा ण होत नाही.
२) अंतग त कज आिण बिहग त कज :-
जर सरकारन े वतः या द ेशातच कज उभारल े असेल, तर यास अ ंतग त कज
असे हणतात. अ ंतग त कज वद ेशी चलनातच उभाराव े लागत े. अंतग त कज
उभार यान े देशातील यश द ेशातच राहत े. अंतग त कज म यवत ब ँक, यापारी
बँका, य आिण िव ीय स ं था या ं याकड ून उभ े केले जातात. munotes.in
Page 107
107 जर सरकारन े देशा या बाह ेर कज उभे केले असेल, तर अशा कजा स बिहग त
कज असे हणतात. अस े कज िवदेशी चलनात उभाराव े लागत े. बिहग त कजा वरील ह े
आिण याज िद यान े देशातील यश (खर ेदीश ) द ेशाबाह ेर जात े. अस े कज
जागितक ब ँक, आ ंतररा ीय नाण ेिनधी (IMF) , आिशयाई िवकास ब ँक आिण इतर
देशां या सरकारकड ून उभारल े जात े. अन ेकवेळा बिहग त कज व त ू या व पात
फेड याची तरत ूद असत े. हण जेच कज घेणा या द ेशावर मौि क आिण वा तव अशा
दोन कारचा भार पडतो.
३) अ पकालीन आिण दीघ कालीन कज :-
अ पकालीन कज ही ता प ुर या व पात म यवत ब ँकेकडे ेझरी िबल े ठेऊन
उभारली जातात. अशा ेझरी िबला ं या मा यमात ून य , ब ँका आिण िव ी य सं था
यां याकड ून ९१ िदवस िक ंवा १८२ िदवस िक ंवा ३६४ िदवस या काळासाठी कज
उभारली जातात.
याउलट कोणतीही कालमया दा िनि त न करता उभारली जाणारी कज हणज े
दीघ कालीन कज होय. अशी कज देशात आिण परद ेशातही उभारली जाऊ शकतात.
४) िनिधक कज आिण अिनिध क कज :-
या कजा चा परतफ ेडीचा कालावधी िनि त व पाचा असतो. अशा कजा ना
िनिधक कज असे हणतात. अशा कजा ची परतफ ेड बंधनकारक असत ेच अस े नाही.
अशा कारची कज कायम व पा या गरजा प ूण कर यासाठी घ ेतली जातात. अस े
कज देणा याला याजािशवाय काहीही माग याचा अिधकार नसतो. सरकार आप या
सोयीन ुसार अशा कजा ची परतफ ेड क शकत े.
या कजा चा परतफ ेडीचा कालावधी िनि त व पाचा आिण अ प असतो.
अशा कजा ना अिनिधक कज असे हणतात. अशा कजा चा कालावधी अ प अस ून
यांचा परतफ ेडीचा कालावधी िनि त असतो. अशी कज सव साधारणपण े एक वषा पे ा
कमी कालावधीसाठी उभारली जातात. सरकारला आप या तातडी या गरजा
भागिव यासाठी अशा कजा चा उपयोग होतो. अस े कज िनि त काळात याजासह परत
केले जाते.
५) शो य कज आिण अशो य कज (Redeemable and Irredeemable
debts) : -
जर सर कारने भिव यात एका िनि त व ेळेला कज परतफ ेड कर याच े आ ासन
िदलेले असत े या कजा स शो य कज अ से हणतात. अशा कजा वरील म ु ल आिण
याज परत कर यासाठी सरकार वचनब असत े. शो य कजा स थायी कज असेही
हणतात. पर ंतु सरकार ठरािवक म ुदतीस म ु ल व या ज परत कर यास ठरल े तर त े कज
अशो य कज बनते.
munotes.in
Page 108
108
जर सरकारन े िनि त दरान े याज द े याचे आ ासन िदल ेले असेल, पर ंतु कज
परतफ ेिडचे कोणत ेही आ ासन िदल ेले नसेल तर यास अशो य कज असे हणतात.
अशा कजा ची परतफ ेड केली जात े. परंतु यासाठी कोणत ेही िनि त ब ंधन असत नाही.
६) िवपनी य कज आिण अिव नीय कज (Marketable and Non -
Marketable Public Debt) : -
जर सरकारी ॠणप ांची बाजारात वत ं पणे खरेदी-िव क न कज उभे केले
जात अस ेल, तर अशा कजा स िवपनीय कज असे हणतात. कोषागार प े व वचन प े या
मा यमा तून अस े कज उभारल े जाते.
जर िवश ेष बचत योजना, रा ीय स ुर ा प इ. या मा यमात ून कज उभारल े
जात अस ेल तर यास अिवपनीय कज असे हणतात. अशी साधन े खु या बाजारात
िवकली जात नाहीत, तर ती या स ं थेने जारी क ेलेली असतात. या ं याशीच या ंचे
यवहार होतात.
७) थूल कज आिण िन वळ कज :-
थूल कजा त देशा या एक ूण साव जिनक कजा चा समाव ेश होतो. यात ून
कज शोधन िक ंवा प रशोधन यासाठीचा िनधी वजा क ेला जातो. थ ूल कजा तून
प रशोधन यासाठीचा िनधी वजा क ेला जातो. थ ूल कजा तून प रशोधन िनधी वजा
के यावर उर ले या कजा स िन वळ साव जिनक कज असे हणतात.
८.२.२ साव जिनक कजा चे ोत िक ंवा माग (Sources of Public Debt) :-
साव जिनक कज उभार याच े मुख दोन माग पुढील माण े आहेत :
१) अंतग त माग िकंवा ोत : -
हे कज अंतग त उचल हण ून ओळखल े जाते. क सरकार, रा य सरकार े आिण
थािनक सरकार े पुढील मागा चा वापर क न द ेशातूनच साव जिनक कज घेतात.
अ) खाजगी स ं था, य इ. ना रोख े िवकून या ं याकड ून उचल घ ेतली जात े.
ब) िवमा क ंप या, पर पर िनधी, खाजगी िव ीय क ंप या यासार या बँके र िव ीय
कंप याकड ून उचल घ ेतली जात े.
क) यापारी ब ँका अिधक माणात पतप ैसा िनमा ण क न सरकारला द ेशांतग त कज
उभारणीस मदत करतात.
ड) सरकार द ेशा या म यवत ब ँकेकडून कज घेऊ शकत े.
जे हा सरकार थ ेट लोका ं याकड ून उचल घ ेते, ते हा लोका ंची यश कमी
होऊन अ थ यव थ ेतील एक ूण मागणी कमी होत े. लोका ंची सरकारी कज रो यातील
गुंतवणूक वाढ यान े याचा भा ंडवल उभारणीवर ितक ूल प रणाम होतो. पर ंतु जर
सरकारी भा ंडवल उभारणी मोठया माणावर वाढली, तर याचा आिथ क िवकासावर munotes.in
Page 109
109अनुकूल प रणाम होतो. तस ेच जे हा सरकार म यवत बँक आिण यापारी ब ँकांकडून
कज उभारत े ते हा पतिनिम ती वाढ ून लोका ंची यश वाढ ून भाववाढीची श यता
असत े.
२) बिहग त माग िकंवा ोत : -
हे एक कज उभारणीच े मह वाच े साधन आह े. या मागा तग त िवद ेशी चलना या
मा यमात कज उभारल े जात े. वेगवेग या कारची आयात य ं साम ी, त ं ान,
भांडवली व त ूंची खर ेदी इ. साठी सरकारला द ेशाबाह े न कज उभाराव े लागत े. हे कज
पुढील मागा तून उभारल े जाते.
अ) आंतररा ीय नाण ेिवधी (IMF) , जागितक ब ँक (IBRD) आिण आ ंतररा ीय
िवकास महाम ंडळ या ं याकड ून िविवध म ुदतीच े कज उभारल े जाते.
ब) िविवध द ेशांना कजा ची उभारणी क ेली जात े. गत द ेश, िवकसनशील आिण गरीब
देशांना कज देतात. अन ेकवेळा अशा कजा या अटी, िनयम द ेशानुसार बदलतात.
क) िवदेशी खाजगी िव ीय स ं था, खाजगी ब ँका व अिनवासी य या ं याकड ून
साव जिनक कज उभारले जाते.
८.३ तूट व त ुटी या स ंक पना (DEFICIT AND CONCEPTS of
DEFICITS)
अथ संक पातील त ुट हणज े आप या महस ुली व भा ंडवली उ प नाप े ा
अिधक क ेलेला खच हणज ेच सरकारन े आप या कर व कर ेतर उ प नाप े ा अिधक
केलेला खच . तुट ही महस ुली त ुट अस ू शकत े. काही वेळा तर दोनही कारची त ुट
असत े. हणज ेच थोड यात सा ंगायचे झा यास सरकार या एक ूण उ प ना या
अंदाजाप े ा अिधक क ेलेला खचा चा अंदाज होय.
एकूण खच - एकूण उ प न = एकूण तुट
तुट भ न काढ यासाठी सरकार रझव बँकेकडून पैसे मागून घेऊ शकत े िकंवा
जनतेकडून कज घेते. तुट भ न काढ याचा आणखी एक माग हणज े सरकार अिधक
नोटांची छपाई करत े. सरकार आपली त ूट भ न काढ यासाठी क ीय ब ँकेकडून
(आप याकड े आपण याला रझव बँक हणतो) प ैसे घेऊ शकत े.
तुटी या िविवध स ंक पना प ुढील माण े सांगता य ेतील : -
१) महसुली तुट (Revenue Deficit) :
महसुली िवभागातील त ुटीला महस ुली त ुट हणतात. हणज ेच महस ुली
उ प नाप े ा महस ुली खच अिधक आह े. महस ुली उ प न, कर व कर ेतर बाब कड ून
िमळतो, जस े शु क, द ंड, सरकारी उप मा ंचा नफा इ यादी महस ुली खच हणज े
शासनाचा द ैनंिदन खच , कायदा व स ु यव था राख यावरील खच , यायदानावरील munotes.in
Page 110
110
खच , संर ण खा यावरील खच , कजा वरील याज, अन ुदान, िश णावरील खच , आरो य
सेवेवरील खच इ यादी.
महसुली तुट = महसुली खच – महसुली उ प न
महसुली त ुट असण े ह ण ज े सरकार या वषा या कर व कर ेतर उ प नात ून
आपला द ैनंिदन खच भागव ू शकत नाही. इथ े एक गो ल ात घ ेतली पािहज े ती हणज े
महसुली खच हणज ेच एक ूण समाजाचा उपभोगाचा आकडा, िक ंवा हा खच समाजाच े
उ प न असतो, यात ून समाज आपला द ैनंिदन खच भागिवतो. याम ुळे अशा खचा मुळे
देशाचे उ प न वाढिव णा या कोण याही मालम ेची िनिम ती होत नाही. शहाणपणाच े
िकंवा उ म आिथ क धोरण हणज े िकमान द ेशाचा सव महस ुली खच हा या या
वषा या महस ुली उ प नात ून भागला पािहज े. जे हा महस ुली त ुट िनमा ण होत े, ते हा
उ प नात ून िकंवा खा यात ून कज काढून काही महसुली खच भागवावा लागतो.
२) अंदाजप क य त ुट (Budgetary Deficit) –
अंदाजप क य त ुट हणज े अंदािजत एक ूण खच (भांडवली व महस ुली खच )
एकूण अंदािजत उ प नाप े ा (महस ुली व भा ंडवली) जा त असतो. भारतात अशा
तुटी या व ेळी शासन रझव बँकेकडून कज घेते िकंवा बाजारात ेझरी िबलाची िव
क न प ैसे गोळा करत े. हा अस ंतुिलत अ ंदाजप कातील त ुट भ न काढणारा, ता प ुरता
उपाय. याव न द ेशा या एक ूण कजा चा अंदाज य ेत नाही.
अंदाज प क य तुट = एकूण खच – एकूण उ प न
३) राजकोषीय तुट (Fiscal Deficit) –
राजकोषीय त ुटीची ही स ंक पना जगभर वापरली जात े. राजकोषीय त ुट हणज े
महसुली आिण भा ंडवली खच वजा महस ुली भा ंडवली उ प न (फ कज सोडून इतर
हणज े सरकारी उप मा ं या खाजगीकारणाम ुळे िमळाल ेले पैसे वगैरे). याव न
सरकार या एक ूण खच व उ प न यातील फरक ल ात य ेतो. एक ूण सर कारी दािय व
िकंवा कजा ची क पना य ेते.
िव ीय त ुट = (महस ुली खच + भा ंडवली खच ) – (महस ुली उ प न + घ ेतलेलं कज
वगळून इतर भा ंडवली उ प न)
शासन आपली िव ीय त ुट दोन प तीन े भ न काढ ू शकत े. पिहली प त
देशात िक ंवा परद ेशात कज काढून िकंवा दुसरी प त हणज े क ीय ब ँकेला आपल े कज
रोखे देऊन. अशा कार े जे हा सरकार क ीय ब ँकेकडून कज घेते ते हा अिधक नोटा ंची
छपाई क ेली जात े. याम ुळे अिधक चलनाची िनिम ती होत े. यालाच भारतात चलन
फुगवटा हणतात. द ुस या श दात सा ंगायचे झा यास िव ीय त ुट हणज े घेतलेले व
परत क ेले या कजा ची र कम वगळ ून इतर उ प नाप े ा अिधक क ेलेला खच .
munotes.in
Page 111
111४) ाथिमक त ूट (Primary Deficit) -
ाथिमक त ुट हणज े िव ीय त ुट उण े कजा वरील याजाचा खच . याव न
अंदाजप कातील त ुटीची व सरकार या एक ूण आिथ क ि थतीची क पना य ेते. आधी
घेतले या कजा वरील याजाची र कम अिधक अस यास िव ीय त ुटीत वाढ होत े.
अशाव ेळी िव ीय त ुट अिधक असत े प रंतु ाथिमक त ुट या मानान े कमी असत े.
ाथिमक त ुट = िव ीय त ुट/ राजकोषीय तुट – याजावरील खच .
५) मॉनेटाईजड ड ेिफिसट (त ुट) (Monetized Deficit) –
याचा अथ बँकेने सरकारला िदल ेले िन वळ कज हणज ेच सरकार जवळ या
बँके या कज रो या ंम ये झालेली िन वळ वाढ आिण सरकारन े बाजारात ून घेतलेले कज .
यामुळे रझव बँकेला अिधक नोटा ंची छपाई करावी लागत े आिण एक ूण
चलना या असल े या प ैशात वाढ होत े. सरकार याव ेळी आप या अ ंदाजप क य त ुटीचे
मॉिनटाईज ेशन करत े, ते हा द ेशात चलन फ ुगवटा होतो. याम ुळे बाजारातील िक ंमतीत
वाढ होत े.
एकूण अंदाजप कातील त ुटीची अन ेक करण े सांगता य ेतील. जस े सरकारी
खचा तील वाढ, सरकार या उ प नात झाल ेली घट, सरकारी कजा त झाल ेली झाल ेली
वाढ, अन ु पादक कामासाठी साधन स ंप ीचा झाल ेला वापर इ यादी. एक ूण आिथ क
तुटीमुळे देशा या अथ यव थ ेवर िवपरीत प रणाम होतो, चलन फ ुगवटा होतो,
बाजारातील िक ंमती वाढतात आिण नाईलाजान े भांडवली खचा त कपात करावी लागत े.
८.४ राजकोषीय जबाबदारी व अ ंदाजप क यव थाप न कायदा २००३
(Fiscal Responsibility and Budget Management Act , 2003)
(FRBM Act)
भारताची आिथ क प रि थती १९८० या दशकात घसरत ग ेली व १९९० -९१
साली या ंनी तळ गाठला. १९९० -९१ म ये राजकोषीय त ुट रा ीय उ पादना या ६.६
ट के झाली, तर महस ुली तुट ३.३% होती. याच काळातील ाथिमक त ुट २.८ ट के
होती.. प ुढील काळात या प रि थतीत फारशी स ुधारणा िदस ून आली नाही. कजा वरील
याजा या र कम ेत वाढ झा याम ुळे आिथ क ि थती आणखी खालावली. १९९० -९१
या वष या आयात िनया तीतील त ुट प रि थती िबघड यास याम ुळे ही भर पडली, या
काळात सरकारची द ेणी च ंड माणात वाढली, याचा सरकार या द ैनंिदन कारभारावर
िवपरीत प रणाम झाला. हण ून सरकारन े १७ जानेवारी २००० म ये राजकोषीय
जबाबदारी व अ ंदाजप क यव थापन िबल िडस बर २००० म ये पाल म ट म य े
चच साठी आणल े. याचा म ु य उ ेश सरकार या ए कूण कज त व महस ुली त ुटीत घट
घडवून आणण े हेच होत े. पुढे या िबलाच े २००३ म ये काय ात पा ंतर झाल े. या
काय ाची य अ ंमलबजावणी ५ जुलै,२००४ पासून झाली. या काय ाच स ंि नाव
FRBM कायदा २००३ असे आहे. munotes.in
Page 112
112
FRBM कायदा २००३ ची वैिश य े :
१) सरकारन े कजा वर मया दा आण याची कालब योजना तयार करण े.
२) उ प नात वाढ क न महस ुली तुट शू यावर आण ून आिथ क तुट कमी करण े.
३) देशात आिथ क थ ैय िनमा ण कर याची सरकारवर जबाबदारी टाकण े.
४) पुढील िपढीवर कजा चा बोजा कमी करण े व यासाठी वापर यो य प तीन े करण े.
५) सरकार या आिथ क उलाढालीतील पारदश कता आणण े.
FRBM कायदा व यास ंबंधातील िनयमा ंची म ुख वैिश य े :
१) महसुली तुट कमी करण े :-
या काय ातील िनयमात अस े प हटल ेलं आह े क , २००४ -०५ पासून
शासनान े दर वष महस ुली तुट रा ीय उ पादना या (G.D.P.) ०.५% नी तरी कमी
करणे, यात प ुढे असेही हटल ेले आहे क य े या ५ वषा त हणज ेच ३१ माच , २००९
पय त महस ुली तुट शू यावर आणली जावी.
२) आिथ क तुट कमी करण े :-
या िनयमात अस े हटल ेले आहे क शासनान े २००४ -०५ सालापास ून दरवष
िकमान रा ीय उ पादना या ०.३% आिथ क तुट कमी करावी आिण २००८ -०९ पय त
ती रा ीय उ पादना या ३% इतक च राहावी.
३) रझव बँकेकडील कज :-
१ माच , २००६ पासून शासनान े रझव बँकेकडून थेट कज घेऊ नय े. अगदीच
तातडीची गरज अस ेल तर फ ता प ुरते रोख कज याव े. २००६ -०७ सालापास ून
रझव बँकेने क सरकारची कज रोखे खरेदी क नय े.
४) जादाची द ेणी (Additional Liabilities) : -
क सरकारन े आपली जादाची द ेणी रा ीय उ पादना या ९% पे ा अिधक न
ठेव याची द ता यावी व यात २००४ -०५ या वषा पासून दर आिथ क वषा त िकमान
१% कपात करावी.
५) या काय ान े तुट कमी कर यासाठी िदल े या मया दा िशिथल करण े :-
या िनयमान े तुट कमी कर याब ल ल ठरव ून िदल ेली आह ेत. ती ल े श यतो
कमी क नय ेत. फ रा ीय स ुर ा, रा ीय आप ी िक ंवा इतर कार या आप ी या
काळातच क सरकारला अशा िनयमात स ुट ावी.
६) ितमाही आढावा : -
या काय ात हटल ेलं आ ह े क क ीय िव म ं यांनी दर तीन मिह या ंनी
सरकार या उ प न व खचा चा आढावा यावा आिण याचा अहवाल पाल म टला िक ंवा
संसदेला सादर करावा. काय ान े ठरवून िदल ेली ल े गाठता आली नस यास याची munotes.in
Page 113
113कारण ेही आप या अहवालात ावी. यािशवाय यावर आपण काय उपाययोजना क े या,
याचाही उ ल ेख अहवालात करावा.
७) आिथ क पारदश कता : -
या काय ान े सरकार या उलाढालीत पारदश कता आण यासाठी म ु यत: दोन
मह वाच े उपाय स ुचिवल ेले आहेत.
१) क सरकारन े आपल े वािष क अंदाजप क तयार करताना िकमान ग ु ता पाळावी.
२) क सरकारन े २००६ -०७ सालापय त आप या िहश ेब प तीतील, आिथ क
धोरणातील व काय प तीतील बदलाबाबत स ंपूण मािहती उघड करावी. या बरोबर
कराची थकबाक , सरकारन े िदलेली कजा ला हमी व एक ूण संप ी याचीही मािहती
ावी.
८) कजा ना शासनान े िदलेली हमी : -
या काय ात अशी तरत ूद कर यात आल ेली आह े क , २००४ -०५ पासून क
सरकारन े रा य सरकार व सरकारी उप मा ंनी घेतले या कजा ना रा ीय उ पादना या
०.५% पे ा अिधक र कम ेला जामीन राह नय े.
९) अहवाल सादर करण े :-
काय ात अ शीही तरत ूद कर यात आल ेली आह े क , क सरकारन े दरवष
संसदेला तीन अहवाल सादर कराव ेत.
सरकारच े िव ीय धोरण : या अहवालात सरकार या करिवषयक धोरण, एक ूण
अपेि त खच , साव जिनक कज अ नुदान व काही व त ूंचे दर ठरव ून देणे इ यादी
आिथ क बाबीब ल या आप या धोर णाचा तपशील द ेणारा अहवाल.
म यम म ुदतीच े आिथ क धोरण : ये या तीन वषा त सरकार कोणकोणती आिथ क
ल े गाठू इ छीत े याचा तपशील.
FRBM काय ाच े मु यांकन म ु यतः दोन गो ीव न क ेले जाते.
अ) काय ान े गाठल ेली उि य े.
आ) काय ा या मया दा.
अ) काय ान े मु यतः तीन गो ी सा य क ेले या आह ेत :-
१) महसुली तुट कमी काण े –
काय ाच े प ि ह ल े यश हणज े िव ीय महस ुली त ुट जी २००३ -०४ साली
रा ीय उ पादना या ३.६% होती ती २००७ -०८ म ये १.१% पय त खाली
आण यात काय ाला यश ा झाल ेले आहे.
२) िव ीय त ुटीत घट -
काय ाच े दुसरे यश हणज े िव ीय त ुट जी २००३ -०४ म ये रा ीय
उ पादना ं या ४.५% होती ती २००७ -०८ म ये २०.७% झाली. munotes.in
Page 114
114
३) दैनंिदन खचा त कपात -
काय ाच े ितसर े यश हणज े दैनंिदन िक ंवा महस ुली खच जो २००३ -०४ म ये
रा ीय उ पादना या ३.१% होता तो २००७ -०८ म ये १.१% वर आला.
ब) काय ा या मया दा :-
सरकार जरी महस ुली त ुटीत व िव ीय त ुटीत घट कर यात यश वी ठरल े
असल े तरीही या काय ा या काही मया दाही आह ेत. या प ुढील माण े सांगता य ेतील : -
१) महसुली तुट कमी कर या या अवा तव अप े ा -
अपेि त ल होते क महस ुली तुट शू यावर आणायची. क सरकार १९९०
या दशकात महस ुली त ुट कमी क च शकल े नाही. ही त ुट जी १९९६ -९७ म ये
२.४% होती ती २००३ -०४ म ये रा ीय उ पादना या ४.१% वर गेली. याच े कारण
रा ीय उ प न व कर उ प न या ं या ट क ेवारीतील घट व कजा वरील याजात,
अनुदानात स ंर ण खच व इतर अन ु पादक खचा त झाल ेली वाढ. महस ुली त ुट कमी
कर याची सरकारवर जर स क ेली असती तर सरकारला समाजोपयोगी योजनावरील
मु यतः आरो य व िश णावरील खचा त कपात करावी लागली असती. याच े दु प रणाम
आम जनत ेवर मोठया माणात झा ले असत े.
२) भांडवली खचा तील घट -
या काय ाचा आणखी एक मह वाचा दोष हणज े भांडवली खचा त सतत घट
होत ग ेली. त ा ं या मत े, िव ीय त ुट कमी कर या या य नात सरकारला आपला
भांडवली खच जो १९९० -९१ साली रा ीय उ पादना या ५.६% होता तो सरकारला
२००२ -०३ पय त ३.०२% वर आणावा लागला. जलद गतीन े आिथ क िवकास
साध यास आव यक असल े या म ुलभूत सुिवधांवरील खचा त कपात क ेली गेली.
३) समता (Equity) व िवकासाकड े दुल -
त ां या मत े या काय ा या मस ु ातील आणखी एक दोष हणज े मानव स ंप ी
िवकास व म ुलभूत सो यी या िवकासावरील खचा त वाढ कर याकड े झाल ेले दुल ,
कारण अशा खचा मुळे सरकार या उ प नात लग ेच वाढ होत नाही. पर ंतु समाजिहताचा
व आिथ क िवकासाचा िवचार क े यास या बाबीवरील खच अ य ंत आव यक आह े.
यासंबंधी या काय ात कालब काय म नाही.
४) साव जिनक खचा साठी आव यक प ैशांचा िवचार क ेला गेलेला नाही. -
साव जिनक खचा ला आव यक असणा या प ैशाची दखल काय ान े गंभीरपण े
घेतलेली नाही. १९९० या दशकात रा ीय उ प न या ं या ट क ेवारीतील ल णीय
घट झाली. याम ुळे या ट क ेवारीत वाढ हो याची गरज होती. पर ंतु काय ान े या गो ीला
ाधा य िदल ेले नाही. यासाठी काय ान े ल ठरव ून िदल ेले नाही. साव जिनक खचा ला
आव यक असणा या प ैशाचा िवचार यो य प तीन े झालेला नाही. कारण रझव बँकेकडून
सरकारन े घेणा या कजा वर काय ान े बंधने घातल ेली आह ेत.
munotes.in
Page 115
115५) काय ाची च ुक ची गृिहते -
या काय ान े पुढील गो ी ग ृहीत धरल े या आह ेत.
१) िव ीय त ुट कमी क े यास आिथ क िवकास अिधक होतो.
२) तुट अिधक झा यास द ेशात चलन फ ुगवटा होतो.
३) िव ीय त ुट अिधक झा यास द ेशा या आिथ क िवकास ख ुंटतो.
वरील सव गृहीते सी. पी. च ं शेखर आिण जय ंती घोष या अथ त ांनी चुक ची
ठरिवल ेली आह ेत. यासाठी या ंनी पुढील कारण े िदलेली आह ेत.
१) तुट ही भा ंडवली खचा मुळे झाल ेली अस ेल, तर याचा उपयोग भिव यकाळातील
िवकासाला होतो.
२) चलन फ ुगवटयाला आिथ क तुट हेच कारण नसत े. १९९० या दशका या श ेवटी
आिथ क तुतीच माण रा ीय उ पादना या ५.५% एवढी जा त असतानाही
य ात चलन फ ुगवटयात घटच झाली.
३) आिथ क तुटीमुळे परद ेशी यापारात अडचण िनमा ण होत ेच अस े नाही. यासाठी
भांडवल व यापार खा यावरील प रवत िनयत ेचा (Convertibility) अिधक
कारणीभ ूत ठरत े. स या भारतान े परक य चलना या साठयात भरप ूर घट झाल ेली
आहे. परंतु आिथ क तुटीचे माण घटल ेले नाही.
थोड यात, या काय ान े धरल ेली गृिहते त वतः च ुक ची आह ेत.
६) ाथिमक त ुटीकड े दुल -
काही अथ त ां या मत े, या काय ान े ाथिमक त ुटीकड े संपूण दुल केलेले
आहे. देशावर कजा वरील याजाचा बोजा मोठा अस ूनही या काय ान े ाथिमक त ुट कमी
कर याब ल काही उि य े ठरवून िदल ेली नाहीत.
७) आिथ क तुट कमी कर या साठी ठरव ून िदल ेली उि य े आहेत.
कायदा हणतो क ३१ माच २००९ पय त हा आकडा रा ीय उ पादना या
३% पय त खाली आणला जावा. याचा अथ सरकारी कजा ची मया दा रा ीय
उ पादना या ३% च असावी. च ेलै या या अथ त ा या मत े, ही अट ख ूपच जाचक आह े.
आिथ क तुटीचे माण रा ीय उ पादका ं या ४ ते ५% पय त असावी, तरच पायाभ ूत
सुिवधांम ये अिधक ग ुंतवणूक करण े श य होईल आिण द ेशा या आिथ क िवकासाला
चालना िमळ ेल.
एकूण सरकारन े आिथ क प रि थतीत स ुधारणा घडव ून आण यासाठी अन ेक
उपाय क ेलेले आह ेत. डॉ. िवजय क ेळकर या ं या अ य त ेखाली न ेमले या क ृती
सिमतीन े शासनाला आपला अहवाल सादर क ेलेला आह े. या सिमतीन े सरकार या
उ प नात वाढ कर यासाठी व महस ुली खचा त कपात कर यासाठी अन ेक उपाय
सुचिवल ेले आह ेत. या सिमतीन े आिथ क िवकासासाठी भा ंडवली खचा त वाढही
सुचिवल ेली आह े. सिमती या मत े, या उपाययोजना अ ंमलात आण यास रा ीय munotes.in
Page 116
116
उ पादनावरील कर उ प ना या माणात २००८ -०९ सालापय त ल णीय वाढ श य
आहे. याचव ेळी महस ुली खचा तही घट होऊ शकत े. याम ुळे महस ुली बचत (Surplus)
रा ीय उ पादना या २% नी वाढ ून िव ीय त ुटीचे माण रा ीय उ पादना या २.८%
पय त येऊ शकत े.
८.५ िव ीय स ंघ यव था (FISCAL FEDERALISM)
भारताचा िव तीण भू देश िवचारात घ ेता भावी शासन यव थ े या
अंमलबजावणीसाठी क थानी क सरकार, तर रा यारा या ंम ये रा य सरकारा ंची
थापना कर यात आली. भारतीय रा यघटन ेतील तरत ुद ना अन ुस न स ंघरा य
यव था वीकार यात आल ेली आह े. भारतीय रा यघटन े या १२ या भागा त कलम
२६४ ते ३०० म ये संघरा य िव यव थ ेबाबत या तरत ुद चा समाव ेश कर यात
आलेला आह े व या कलमा ंवर आधा रत भारतामधील क व रा य सरकारा ंमधील
िव ीय स ंबंध िनि त कर यात आल ेले आहेत. तस ेच क व रा य सरकार े यां यामधील
काया या िवभाजनाबाबत द ेखील तरदुती कर यात आल े या आह ेत.
भारतातील सव रा या ंना क ा या िनय ं णाखाली एकस ंघ ठेव या या ीन े
भारतीय स ंघरा य िव यव थ ेम ये क सरकारकड े अिधक उ प नाची साधन े तसेच
अिधकार द े यात आल ेले आहेत तर रा या ंकडे अिधक जबाबदा या व काय सोपिव यात
आलेली आह ेत.
८.५.१ िव ीय िवक ीकरण (Fiscal Decentralization ) :
संघरा य प तीम य े एकूण काया चे िवभाजन क व रा यसरकार या ं याम य े
कर यात आल ेले आ ह े. याचबरोबर भारतीय रा यघटन ेम ये क व रा या ंमधील
िव ीय िवक ीकरणाबाबत िव ेषण दे यात आल ेले आहे. संघरा य िव यव थ ेम ये
क सरकारकड े अिधक उ प नाची साधन े, तर रा या ंकडे अिधक जबाबदा या व काय
दे यात आल ेली आह ेत. प रणामी रा या ंना िनधीसाठी क सरकारवर अवल ंबून राहाव े
लागत े. क ाकड ून िनधी मागावा लागत अस यान े क ाची बंधने तसेच अट या अधीन
राह नच रा या ंना काय कराव े लागत े. या ीन े भारताम य े रा यघटन ेतील तरत ुद ना
अनुस न वीकारल ेली संघरा य िव यव था अ य ंत मह वाची आह े.
क व रा य या ं यामधील िव ीय िवक ीकरण :
भारतात क सरकार व रा य सर कारे यां याम य े िव ीय िवक ीकरण
कर यात आल ेले आहे. संघीय िव यव थ ेम ये उ प ना या साधना ंचे क सरकारची
उ प नाची साधन े व रा य सरकारची साधन े अशा दोन भागाम य े िवभाजन कर यात
आलेले आहे.
munotes.in
Page 117
117क सरकारची महस ुलाची साधन े (Revenue Resources of Central
Government) :
क ीय कर महस ूल, क ीय कर ेतर महस ूल, क सरकारच े कज व अिधभार या
व पात क सरकार या उ प ना या साधना ंचे िवभाजन क ेले आहे.
अ) क ीय कर महस ूल (Tax Revenue of Central Government) :
क सरकारला िविवध करा ं या मा य मातून जे उ प न ा होत े, यास क ीय
कर महस ूल अस े हणतात. क ीय कर महस ुलाम य े पुढील करा ंचा समाव ेश होतो.
१) ा ी कर : श ेती उ प ना याित र अ य उ प नावरील कर
२) क ीय उ पादन कर : मादक प ेये, अफू, मादक पदाथा याित र उ पादनावरील कर
३) जकात कर
४) महामंडळ कर
५) शेतजिमनी यित र अ य मालम ेवरील वारसा कर
६) रे वे कर
७) शेअर बाजार व कायद े बाजारात आकारल ेले कर
८) ह ंडी, िवमापा द ेवाण-घेवाण यवहारातील कर
९) रे वे वासी व मालावरील टिम नल कर
ब) क ीय कर ेतर महस ूल (Non -Tax Revenue of Central Gove rnment) :
“महसुली उ प नाचा जो भाग करा ं यािशवाय अ य मागा नी जमा क ेला जातो,
यास कार े र उ प न अस े हणतात. ”
१) याज व पातील उ प न
२) लाभांश
३) साव जिनक उप मा ंचा नफा
४) बाहय आिथ क साहा य
५) चलनी नोटा व ना या ंपासून ा नफा
६) क शािसत द ेशातील उ प न
७) दंड, ट ँप फ इ. ा र कम
८) इतर कर े र उ प न
क) क सरकारच े कज (Loan of Central Government) :
सरकार अ ंदाजप कातील त ुट भ न काढ यासाठी तस ेच उ प न ा ीच े
साधन हण ून साव जिनक कजा ची उभारणी करत े. देशातील लोक, स ं था, िव ीय
सं था, बँका इ याद कड ून सरकार कज घेते, तसेच ते परक य द ेशातील सरकार, लोक,
सं था, िव ीय स ं था वग ैरे कडून कजा ची उभारणी करत े. १९ या शतकाप ूव
साव जिनक कजा ला फारस े मह व न हत े. परंतु अलीकड या काळात आिथ क
िवकासासाठी साव जिनक कजा ला मह व ा झाल े आहे. munotes.in
Page 118
118
साव जिनक कजा चे कार व ोत (Kinds and Sources Public Debt ):
अंतग त कज (Internal Debt) : सरकार द ेशा या सीम े या आत उपल ध
असणा या या मागा या सहा यान े साव जिनक कजा ची उभारणी करत े यास
साव जिनक कज उभारणीच े अंतग त कज असे हणतात.
अंतग त कजा चे ोत (Sources of Internal Debt) :
I) नाग रक ( Citizens )
II) म यवत ब ँक (Central Bank)
III) यापारी ब ँका (Commercial Bank)
IV) सहकारी ब ँक (Co-operative Bank)
V) बँके र िव ीय स ं था (Non -banking Financial Institute)
बिहग त िकंवा बाहय क ज (External Debt) :
“एखादा द ेश जे हा परक य द ेशातील लोक, स ं था व सरकार या ं याकड ून
साव जिनक कजा ची उभारणी करतो त े हा यास बिहग त िकंवा बाहय साव जिनक कज
असे हणतात. ”
बिहग त िकंवा बाहय कजा चे ोत (Sources of External Debt) :
१) िवदेशी सरका र (Foreign Debt)
२) आंतररा ीय िव ीय स ं था (International Financial Institutions)
३) आंतररा ीय नाण े िनधी (International Monetary Fund)
४) जागितक ब ँक (World Bank)
५) आंतररा ीय िवकास स ंघटन (International Development Association)
ड) अिधभार (Surcharge) : ‘जे कर रा य सरकारला उ प न ा क न द ेतात
िकंवा या करा ंचे िवभाजन रा या ंम ये केले जात े यावर क सरकार जी अिधकची
र कम आकारत े, यास अिधभार अस े हटल े जाते. हे एक क सरकार या उ प नाच े
मह वाच े साधन आह े.’
रा य सरकारची उ प नाची साधन े (Financial Resources of State
Government) :
भारतीय रा यघटन ेने रा य सरकारा ंना उ प नाची साधन े हणून पुढील पया य
उपल ध क न िदल ेले आहेत.
अ) रा य सरकारचा कर महस ूल (Tax Revenue of State Government) :
भारतीय रा यघटन ेचे रा य सरकारा ं या कर उ प नाच े िवभाजन रा या ंचा
वतःचा कर महस ूल आिण क ीय करामधील वाटा अशा दोन भागा ंम ये केले आहे.
munotes.in
Page 119
119अ) १) रा या ंचा वतःचा कर महस ूल (Own Tax Revenue of State
Government) : भारतीय रा यघटन ेचे रा य सरकारा ं या उ प नाच े साधन हण ून
काही कर राख ून ठेवलेले आहेत. या म ये पुढील करा ंचा समाव ेश होतो.
१) जमीन महस ूल
२) शेती उ प न
३) शेतजिमनी वारसा कर
४) उ पादन कर : मादक प ेये, अफू, मादक पदाथ इ. उ पादनावरील कर
५) वीजे या वापरातील तस ेच िव वरील कर
६) मनोरंजन कर
७) र तेमागा ने होणा या वासी व माल वाहत ुक वरील कर
८) जलमागा ने होणा या वासी व मालवाहत ूक वरील कर
९) थािनक कर
१०) मोटारगाडया ंवरील कर
११) या ा कर
अ) २) क ीय करामधील वाटा (Share in Central Tax Revenue) :
भारतीय रा यघटन ेने क सरकारकड े अिधक उ प नाची साधन े, तर रा य
सरकारा ंना खचा या अिधक बाबी िद या अस यान े क ीय करामधील काही वाटा रा य
सरकारा ंना िदला जातो याम य े पुढील करा ंचा समाव ेश होतो.
१) उ प न करातील वाटा
२) शेतीिशवाय अ य मालम ेवरील करा ंमधील वाटा
३) शेतजिमनीिशवाय अ य स ंप ीवरील वारसा कर
ब) रा य सरकारच े कज (Loan of St ate Government) :
रा य सरकार आप या उ प न खचा मधील तफावत द ूर कर यासाठी कजा ची
उभारणी क शकत े. रा या ंना क सरकार या परवानगीन े अंतग त कजा ची उभारणी
करता य ेते. तसेच रा य सरकार आपली िव ीय त ुट भ न काढ यासाठी क सरकार
कडून देखील कजा ची उभारणी क शकत े.
क) रा या या उप मा ंचा नफा (Profit of State Government’s
Industries) :
रा य सरकार एस.टी.महाम ंडळ, िव ुत महाम ंडळ यासार या अन ेक उप मा ंची
सु वात क शकत े. अशा रा य सरकार या उप मा ंना जो नफा ा होतो, याचा
समाव ेश या रा या या उ प नाम य े कर यात य ेतो. सरकारी उप मा ंचा जो नफा ा
होतो याचा समाव ेश या रा या या उ प नाम य े कर यात य ेतो. सरकारी उप मा ंचा
नफा हा रा य सरकार या कर े र उ प नाचा भाग असतो.
ड) अन ुदान (Subsidies) :
सरकारी उप मा या न याबरोबरच रा य सरकारा ंना ा होणारी अन ुदाने
देखील रा य सरकार या कर े र उ प नाचा भाग असतात. क सरकार द ेशातील munotes.in
Page 120
120
ादेिशक िवषमता कमी हावी, या उ ेशाने मागासल े या रा या ंना अिधक तर गत
रा या ंना कमी अन ुदान द ेत असत े.
८.६ चौदा या िव आयोगा या िशफा रसी (RECOMMENDATIONAS OF
FOURTEENTH FINANCE COMMISSION)
भारतीय रा यघटन ेतील कलम २८० नुसार य ेक ५ वषा साठी रा पती िव
आयोगाची थापना िक ंवा नेमणूक करतात. िव आयोगाम य े एक अ य व इतर चार
सद य अस े एकूण पाच सद य असतात. या ंची िनय ु ही रा पतीमाफ त केली जात े.
िव आयोगाची थापना ही पाच वषा साठी असत े आिण या या िशफारसी द ेखील पाच
वषा साठीच क ेले या असतात.
पिहला िव आयोग १९५१ म ये के. सी. िनयोगी या ं या अ य त ेखाली
१९५१ ते १९५६ या पाच वषा या कालावधीसाठी थापन कर यात आला होता. तर
स या प ंधरा या िव आयोगाची थापना २०२० ते २०२५ या पाच वषा या
कालावधीसाठी कर यात आली आह े.
चौदा या िव आयोगा या म ुख िशफारसी : -
थापना : २ जानेवारी, २०१३ रोजी चौदावा िव आयोग थापन कर यात आला
होता.
अ य : वाय. ही. र ेड्डी हे या आयोगाच े अ य होत े.
सद य : सुशमा नाथ, एम.गोिव ंद राव, अिभिजत स ेन, सुदी ो म ुंडले व
ए.एल.झा ह े चौदा या िव आयोगच े सद य होत.
कालावधी : हा आयोग २०१५ ते २०२० या पाच वषा या कालावधीसाठी थापन
कर या त आला आह े.
चौदा या िव आयोगाची उ व व ि तीजसमा ंतर िवभागणी .
चौदावा िव आयोग ऊ व िवभागणी ि तीजसमा ंतर िवभागणी क ीय िवभाजन यो य
कर महस ुलातील
४२% वाटा रा य
सरकारला द े यात
यावा. १)लोकस ं या (१९९१) - १७.५% २)लोकस ं या (२०११) – १०%
३)राजकोषीय मता – ५०%
४) े फळ – १५% ५) वना छादन – ७.५% munotes.in
Page 121
121अनुदानास ंबंधी िशफारसी :
चौदा या िव आयोगाम य े रा या ंना ावया या अन ुदानािवषयी प ुढील
िशफारसी कर यात आ या आह ेत.
८.७ सारांश (SUMMARY)
चौदा या िव आयो गाचे कर िवभागणी व अन ुदाने या यित र व त ू व सेवा कर
(GST) , राजकोषीय बळकट आराखडा इ. द ेखील िशफारसी क े या आह ेत. स या
पंधरावा िव आयोग काय रत आह े. याची थापना २०१७ म ये कर यात आली
आहे. पंधरा या िव आयोगाच े अ य एन.क े.िसंग हे असून शि का ंत दास, डॉ.अन ुप
िसंह, डॉ.अशोक लाहोरी आिण डॉ.रम ेश चंद हे आहेत. हा आयोग २०२० ते २०२५ या
पाच वषा साठी िशफारसी कर ेल.
८.८ (QUESTIONS )
१. चौदा या िव आयोगािवषयी थोड यात मािहती िलहा.
२. साव जिनक कजा ची या या द ेवून साव जिनक कजा चे कार प करा.
३. साव जिनक कजा चे ोत प करा.
४. तुट हणज े काय? त ुटी या िविवध स ंक पना प करा.
५. राजकोषीय जबाबदारी व अ ंदाजप क यव थापन (FRBM) कायदा, २००३
सिव तर प करा.
६. ‘िव ीय स ंघ यव था ’ संक पना प करा.
चौदा या िव आयोगाम य े रा याला यावयाची अन ुदाने थािनक
सं थांसाठी
अनुदाने िवभागणी प ात
महसुली
तुट अन ुदाने आप ी यव थापनासाठी
अनुदाने
55097 ` 194821 ` 287436 ` एकुण – 537354 `
munotes.in